Na de spijtbetuiging van koning Filip: wat is het verschil met excuses? En leidt dit tot herstelbetalingen?

Het is vandaag 60 jaar geleden dat Congo onafhankelijk werd van België. Ter gelegenheid van die verjaardag komt koning Filip met een verrassing van formaat: een brief gericht aan de Congolese president Félix Tshisekedi waarin hij zijn "diepste spijt" betuigt voor de wandaden die tijdens het bewind van Leopold II en de koloniale periode zijn aangericht.

"Dit is een heel grote stap in een totaal andere richting", zegt koningskenner en professor geschiedenis Mark Van den Wijngaert. "Tot hier toe heeft het koningshuis de kwestie meestal wat toegedekt. Boudewijn heeft destijds zelfs voor een deel de verdediging opgenomen voor het koloniaal verleden. Nu erkent het koningshuis dat er inderdaad gruweldaden zijn gebeurd."

Voor Mathieu Zana Etambala, historicus aan de KU Leuven en medewerker aan het AfricaMuseum in Tervuren, komt de brief als een verrassing. "Ik had niet gedacht dat het zo vlug zou gebeuren. Ik had verwacht dat er meer druk zou moeten worden uitgeoefend. Dit brengt nu ernst in het debat. Tot nu toe was het heel stil in en rond het koninklijk paleis. Dit is nu een eerste stap."

Beluister het interview met professor Mark Van den Wijngaert in "De ochtend" op Radio 1:

Een eerste stap dus. Volgens Zana Etambala ligt een volgende stap nu bij een "waarheidscommissie" in het parlement, die zich moet buigen over het koloniale verleden van ons land. "Het is nu tijd om aan die commissie te beginnen om dan uiteindelijk te kunnen beslissen of er al dan niet excuses moeten aangeboden worden."

De koning heeft het in zijn brief over die "reflectie in het parlement". Iets waar Kamervoorzitter Patrick Dewael ook naar verwijst in een tweet. "Het parlement zal op basis van onderzoek en dialoog mee bepalen hoe we vandaag en morgen omgaan met de moeilijke koloniale geschiedenis van België."

(Lees verder onder tweet)

In zijn brief noemt koning Filip zijn betovergrootoom Leopold II niet bij naam. Wel heeft hij het over "geweld- en gruweldaden ten tijde van Congo-Vrijstaat", toen Congo onder het privébewind van Leopold II stond. Volgens professor Van den Wijngaert kan het niet anders dan dat de naam van Leopold II de komende maanden explicieter zal opduiken. "Ik hoop dan wel dat men niet alleen de naam van de koning zal gebruiken, maar dat men ook zal bekijken welke mensen met hem hebben meegewerkt in Congo." 

Bekijk hier een bijhorend verslag van "Het Journaal" (en lees voort onder de video):

Een spijtbetuiging staat niet gelijk aan excuses. "Ik denk dat hier lang over nagedacht is en dat men uiteindelijk de persoonlijke verantwoordelijkheid wou vermijden. Als men spijt betuigt, zegt men dat men het erg vindt wat er gebeurd is. Dat is totaal iets anders dan excuses. Met excuses geeft men aan dat men mede verantwoordelijk is. En dan zou bijvoorbeeld een schadevergoeding kunnen volgen. Hier wil men duidelijk niet zo ver gaan", legt Van den Wijngaert uit. 

Mathieu Zana Etambala is er naar eigen zeggen van overtuigd dat die excuses nog zullen volgen. "En dan vind ik het belangrijk dat die gericht zullen zijn aan het Congolese volk en diegenen die zich inzetten voor hen. En niet aan de Congolese regering en diegenen die vaak nog op een veel ergere manier het volk uitbuiten dan in de tijd van Leopold II."

Spijtbetuigingen of excuses: volgens professor Internationaal Recht Tom Ruys (Universiteit Gent) maakt het eigenlijk niet uit. "Op het vlak van het internationaal recht zijn daar geen directe implicaties aan verbonden." Om een inbreuk op het internationaal recht vast te stellen moet je kijken naar het internationale recht van bijvoorbeeld de 19e eeuw of de eerste helft van de 20e eeuw. "Genocide als juridisch concept bestond toen niet en kan je niet retroactief toepassen." Bovendien erkent ons land het Internationaal Gerechtshof maar voor feiten die dateren van na 1948. 

Maar de brief van koning Filip kan uiteraard wel een momentum creëren waardoor Congo op onderhandelingen gaat aansturen. En zulke diplomatieke onderhandelingen kunnen dus wel uitmonden in een vorm van herstelbetalingen. "Maar juridisch afdwingen wordt moeilijk", aldus Tom Ruys.

Beluister hier het gesprek met Tom Ruys in "De wereld vandaag" op Radio 1: