De spijt van koning Filip negeert dat koloniaal geweld in Congo ingebakken was

De brief van de koning aan de Congolese president Félix Tshisekedi is een belangrijke mijlpaal in onze collectieve omgang met het koloniale verleden. Een jaar na de excuses van premier Charles Michel (MR) aan de metis-kinderen van Congo, volgt nu voor het eerst een spijtbetuiging van het staatshoofd. In de brief wordt spijt betuigd voor de gepleegde gruweldaden (actes de violence et de cruauté) alsook het veroorzaakte leed (souffrances) en de vernederingen (humiliations) ten tijde van de Congo Vrijstaat (de periode dat Congo privébezit van koning Leopold II was, red.) en Belgisch Congo. 

Deze formulering is een impliciete verwijzing naar de toespraak die Patrice Lumumba (de eerste premier van het onafhankelijke Congo, red.) gaf tijdens de onafhankelijkheidsviering, 60 jaar geleden, dezelfde speech waarmee Lumumba zich Boudewijns woede op de hals haalde. Lumumba’s woorden zijn dan ook onderdeel van het Congolese collectieve geheugen: “Wij hebben spot, beledigingen, slagen gekend die we ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds moesten ondergaan, omdat wij "negers" waren.” (letterlijk citaat, red.). 

Bovendien houden de zinssneden van koning Filip een directe veroordeling van het koloniale racisme in. Het is een poging van het koningshuis en de regering om aan te haken bij het Congolese perspectief en het antiracismeprotest thuis te erkennen. 

Desalniettemin geven regering en koning blijk van een erg oppervlakkig begrip van het Congolese koloniale verleden. Door de nadruk te leggen op gepleegde gruweldaden, individualiseert de Belgische staat – bij monde van de koning – het geweld en het racisme. De brief negeert hoezeer koloniaal geweld een systemisch karakter had. Het koloniaal project was een inherent gewelddadig project dat gericht was op de vernietiging van lokale culturen, economieën en systemen. 

Afrikaanse antikoloniale denkers, zoals de Algerijnse dokter en icoon van de antikoloniale filosofie Frantz Fanon, protesteerden juist tegen de voortdurende psychologische en culturele vernietiging waaraan het Afrikaanse continent onderworpen werd in naam van het Europese beschavingsproject. Als een gevolg hiervan, zo stelden hij en andere antikoloniale denkers in de jaren 1950, worstelden Afrikanen met een minderwaardigheidscomplex. 

Vele leiders van nieuw-onafhankelijke Afrikaanse staten investeerden daarom niet alleen in de nationale economie, maar ook in de heropleving van de nationale en Pan-Afrikaanse cultuur. Lumumba’s verwerping van het Belgische koloniale systeem, geschraagd door bedrijven, de staat en de kerk, past in die antikoloniale visie voor de toekomst. Dekolonisatie ging om de omverwerping van een complex maatschappelijk systeem, niet om het buiten krijgen van individuele koloniale ambtenaren die hun boekje te buiten waren gegaan.

De koning presenteert het koloniaal systeem als een eerste onfortuinlijke stap in het "partnerschap" tussen België en Congo en negeert daarmee jaren van historisch onderzoek waarin duidelijk is geworden dat het koloniale systeem niet kon bestaan zonder geweld- en gruweldaden. Die ontkenning heeft waarschijnlijk ook tot doel de Congolese eis tot herstelbetalingen te omzeilen. De regering kan dan excuses aanbieden, maar tegelijk volhouden dat het gaat om uitwassen eerder dan handelingen geschraagd door een ideologie die de Belgische staat actief promootte. 

Verder lijkt de vorst het voorbeeld van zijn Nederlandse collega, Willem-Alexander, gevolgd te hebben. Bij een staatsbezoek in maart van dit jaar excuseerde hij zich voor de geweldsontsporingen die hadden plaatsgevonden tijdens de Indonesische strijd voor de onafhankelijk tussen 1945 en 1949. Daarbij sloeg hij eveneens jaren historisch onderzoek in de wind die duidelijk hadden gemaakt hoezeer geweld was ingebakken in het Nederlandse koloniale project.

Deze brief is dus enkel een beginpunt voor een meer fundamentele reflectie over de manier waarop het koloniale project zowel Congo als België veranderd heeft.