Na de koninklijke spijtbetuiging: op naar herstelbetalingen?

Waarom komen de spijtbetuigingen nu?

“Het leefde al lang in regeringskringen én aan het Hof dat men vroeg of laat wel een verklaring moest afleggen over het Congo-verleden. De zestigjarige onafhankelijkheid van het land was de aangewezen gelegenheid”, zegt koningshistoricus Mark Van den Wijngaert, auteur van Koning Filip 60. “Er was ook de bijkomende publieke druk door de Black Lives Matter-beweging en globale actie tegen discriminatie, waar de koning ook expliciet naar verwijst. Zijn spijt sluit dus daar bij aan”.

Aimé Mpane (51), modern Congolees kunstenaar die in zijn werk de vroegere en hedendaagse kolonisatie op de korrel neemt: “Voor mij is de spijt van koning Filip een heel positief signaal. Het is historisch, en een goed begin voor een nieuwe dialoog tussen België en Congo. Het zijn goede intenties dat Filip wil beginnen met erkenning van fouten tijdens het koloniaal verleden.”

Waarom gaf de koning geen excuses?

Van den Wijngaert: “Excuses gaan toch verder. Ze zouden impliceren dat men persoonlijke verantwoordelijkheid opneemt om fouten uit het verleden recht te zetten, wat ook juridische gevolgen kan hebben. Zijn woorden zijn dan ook weloverwogen gekozen in overleg met de regering”.

Mpane: “Door zijn bewoordingen in de brief kan ik me inbeelden dat de koning zelf de intentie had om verder te gaan dan spijt betuigen maar officiële excuses aanbieden is uiteindelijk niet aan hem maar aan de Belgische regering.”

Komt deze symbolische geste niet te laat?

Zestig jaar na de Congolese onafhankelijkheid en meer dan 120 jaar wat betreft sommige mensenrechtenschendingen is voor sommige critici veel te laat om nog oprecht spijt uit te drukken. “Het is alsof je cheating boyfriend ‘spijt betuigt’, daarna weer gewoon in het bed van een ander kruipt maar je er niets meer van kan zeggen want er is ‘spijt’”, schreef Brussels schrijfster Heleen Debeuckelaere, die ijvert voor de rechten van metissen, op Twitter. “De Dwaze Moeders in Argentinië (die ijverden voor de waarheid over ontvoerde en vermoorde kinderen tijdens de dictatuur, MR) hebben altijd excuses geweigerd, omdat historisch trauma niet kan worden afgesloten door die magische woorden.”

Van den Wijngaert: “Het aanvaarden van een moeilijk verleden heeft tijd nodig. Je zou wel kunnen stellen dat Albert II bij de 50-jarige onafhankelijkheid al deze verklaring had kunnen afleggen maar toen bleek het niet opportuun door de politieke situatie in Congo.”

Mpane: “Voor mij is spijt nooit te laat. Wat wel telt is de oprechtheid waarmee de woorden worden uitgesproken.”

Kan de Waarheidscommissie over ons koloniaal verleden leiden tot excuses ?

Mpane: “Het parlement krijgt nu dankzij de brief kans om het verleden tot op de bodem uit te spitten. Ik ben alleen bang dat het weleens lange tijd kan duren en dit gaandeweg uit de aandacht zal verdwijnen. Het zal daarom nodig zijn dat de media veel verslag uitbrengen van de werkzaamheden zodat dit belangrijk debat voortdurend in de schijnwerpers staat.”

Van den Wijngaert: “De koning geeft een aanzet tot excuses maar het is te vroeg om vooruit te lopen op de commissiebesluiten. Het wordt ook uitkijken of de experts toegang zullen vragen tot de Koninklijke Archieven uit die periode. Het zou me verwonderen dat het Hof dan terughoudend zou zijn. Het zou zeer interessant kunnen worden, als ze nog bestaan.”

Komen herstelbetalingen voor het koloniaal verleden in de parlementaire commissie aan de orde?

Mogelijk. Er zijn precedenten. Zo keerde het Verenigd Koninkrijk een aantal jaren geleden 19 miljoen pond uit aan (bejaarde) slachtoffers van het koloniale beleid in Kenia. Toch denkt Mpane niet dat dit het échte verschil zou maken: “Belangrijker dan geld is voor mij dat wat de kolonisering teweegbracht in België en Congo in alle domeinen wordt rechtgezet. De dekolonisering van de geesten is veel belangrijker dan een bedrag dat men zou overmaken. Zo vind ik het veel belangrijker dat men stopt met discrimineren. Door sommige mensen worden Afrikanen nog altijd als sous-hommes (ondermensen, MR) gezien. Als iedereen ons als gelijken zou behandelen, zou dat voor mij het grootste herstel zijn.”

Van den Wijngaert: “Vergeet ook niet dat een belangrijk deel van onze ontwikkelingshulp bijna altijd naar de Congolese bevolking is gegaan en gaat. De koning verwijst daarom ook nu naar de Belgische steun voor Congo in de strijd tegen coronavirus. Hij laat nog eens blijken dat we bereid zijn om Congo op een duurzame manier verder te helpen.”

Is de teruggave van gestolen kunst een mogelijk volgende stap?

De teruggave van gestolen kunstvoorwerpen kan op de agenda van de Waarheidscommissie komen te staan. Kunstenaar Mpane, wiens werk ook in het Africamuseum van Tervuren prijkt als contrapunt voor koloniale symbolen, vindt in het restitutiedebat de dialoog wel belangrijker dan hun locatie. “Neem nu een betwist Luba-masker dat in het museum hangt. Eerder dan de vraag waar het object fysiek is moeten we praten over het verhaal dat er aan vast hangt en dat iedereen moet horen, zowel hier als in Congo. Hoe zal het Africamuseum overleggen met collega’s in Congo om kunstobjecten en hun verhalen in beide landen te delen? Dat is volgens mij dé uitdaging. Werk met kunstvoorwerpen openlijk rond een table de fraternité (broederlijke tafel, MR), mét elkaar en niet tegen elkaar. Zo kunnen we elkaar leren kennen en samen vooruit gaan.”

Moet er een monument komen voor slachtoffers van de kolonisatie?

Mpane: “Ik ben voor kunstwerken in functie van de toekomst. Ik denk niet dat we nood hebben aan monumentale beeldhouwwerken met slaven op boten. Je kan wel denken aan artistieke concepten rond ruimtes, waar je Congolezen en Belgen samenbrengt. Ik denk zelf aan het model van een Afrikaanse boom waaronder dorpen bijeenkomen om te praten over oplossingen. Nu moeten we ook onze volkeren daaronder samenbrengen.”