De EU is bij Merkel in de veiligst mogelijke handen
Het Duitse EU-voorzitterschap dat vandaag begint, is bondskanselier Angela Merkel op het lijf geschreven. De zes maanden dat Berlijn met de Europese voorzittershamer zwaait, staan in het teken van crisismanagement: hoe biedt de Unie het hoofd aan de grootste economische crisis sinds de Tweede Wereldoorlog? Merkel is in deze ‘the safest pair of hands’, zoals EU-diplomaten dat prozaïsch zeggen.
Het succes van het Duitse voorzitterschap zal bovenal worden afgemeten aan een akkoord over een nieuwe Europese meerjarenbegroting en een Europees herstelfonds – samen goed voor 1.850 miljard euro – om de economische coronakrimp om te buigen naar duurzame groei. Natuurlijk is het EU-president Charles Michel die de onderhandelingen moet leiden, maar dat weerhoudt Merkel er niet van achter de schermen een doorslaggevende rol te spelen.
“Ik zal Michel ondersteunen”, zei de bondskanselier maandagavond. “Ze houdt zijn hand stevig vast”, constateert een EU-ambtenaar. Merkel heeft ook haast. Ze vreest onnodig grote economische miserie als de regeringsleiders blijven dralen over de geldpotten. En daardoor een nieuwe anti-Europese golf in de lidstaten, die de EU erodeert.
Er is ook een praktische reden waarom Merkel op spoed aandringt. Als EU-voorzitter moet Duitsland een eventuele deal tussen de leiders met het Europees Parlement afkaarten. Sleept dit alles aan tot het najaar, dan laten ook de urgente wetten om de herstelmiljarden uit te geven op zich wachten en gaat het Duitse voorzitterschap de geschiedenis in als dat van de stilstand. Zoals het Kroatische voorzitterschap van de afgelopen zes maanden.
Stamina
Merkel is gepokt en gemazeld in crisisbeleid. Juist als alles trilt op zijn grondvesten, komen haar planmatige aanpak en stamina het best uit de verf. Bovendien is de bondskanselier bereid tot grote koerswijzigingen als de nood hoog is. Dat deed ze met de Energiewende in 2011 (afbouw kernenergie na ramp met de Japanse kerncentrale in Fukushima); met het openstellen van de grenzen voor migranten in 2015; en opnieuw toen ze – geconfronteerd met de coronarecessie – twee maanden geleden samen met de Franse president Emmanuel Macron een Europees herstelfonds van 500 miljard euro presenteerde. Ruim drie extra EU-jaarbudgetten, geleend op de kapitaalmarkt, Europese schuldopbouw: een jaar eerder was ze uit het Kanzleramt (de Berlijnse Zestien) verdreven als ze er ook maar op gehint had. “Het noodzakelijke is in dit geval het uitzonderlijke”, zei Merkel afgelopen weekend in een interview met enkele Europese kranten.
Niet onbelangrijk voor het succes van het Duitse voorzitterschap is dat Merkel de langstzittende regeringsleider aan de Europese vergadertafel is. Sinds 2005 draait ze mee in het circus van de EU-toppen. Als een van de weinige leiders kan ze zich erop beroepen voor de tweede keer EU-voorzitter te zijn. Ze kent als geen ander de dynamiek van Europese besluitvorming. “Dat is onmiskenbaar tijdens EU-toppen en helpt enorm”, aldus voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie in een interview met het Duitse Handelsblatt. De landgenote van Merkel noemt het “een groot geluk” dat Duitsland juist nu de EU leidt.
Maar ook met de ervaren hand van Merkel is een financieel akkoord in juli tussen de leiders geenszins verzekerd. “Het wordt heel hard werken”, beamen Duitse diplomaten. Datzelfde geldt voor de tweede ‘topprioriteit’: een handelsakkoord met het Verenigd Koninkrijk vóór het eind van het jaar. Gesprekken tussen Londen en Brussel in de afgelopen maanden hebben vooral tot verwijten over en weer geleid, van voortgang is geen sprake. Een no-deal (geen akkoord, zware economische schade) dreigt. Ook hier is Merkel niet de eerste onderhandelaar namens de EU, dat is Michel Barnier. Maar Merkel is van belang bij het overleg over eventuele onderhandelingsruimte voor Barnier.
Een derde prioriteit is een sterkere rol van de EU op het wereldtoneel, een kwestie die de bondskanselier na aan het hart ligt. In mei 2017 zei ze, na afloop van een frustrerende G7-top met de Amerikaanse president Donald Trump, dat de tijd dat de EU “volledig op anderen kon rekenen” voorbij was. “Wij Europeanen moeten ons lot in eigen hand nemen. We moeten vechten voor onze toekomst.”
Zelfbewuster
Het is sindsdien een rode draad in haar handelen. Opgegroeid in voormalig Oost-Duitsland achter het IJzeren Gordijn, weet Merkel wat onvrijheid is. Als Duitse politica verknoopt ze de Duitse lotsbestemming steevast aan de Europese. Het is hoog tijd voor een zelfbewustere EU, vindt Merkel, zowel als handelspartner en militaire bondgenoot.
Ondanks de coronabeperkingen zet ze daarom in op een topontmoeting van de 27 EU-leiders met de Chinese president Xi Jinping. Doel is een investeringsverdrag tussen de EU en China dat eerlijke concurrentie waarborgt. Daarnaast wil Merkel het startschot geven voor de Conferentie over de Toekomst van Europa. Dit brede debat over de vraag waar de EU naartoe moet, zou op 9 mei (Europadag) van start zijn gegaan. Het coronavirus stak hier een stokje voor maar Merkel pakt het graag op.
Toen Berlijn twee jaar geleden begon met nadenken over het voorzitterschap, werd zwaar ingezet op de vergroening en digitalisering van de Europese samenlevingen. De coronapandemie heeft dit naar de zijkant van de tafel geschoven, maar zeker niet in de prullenbak. De Duitse ministers, die de Europese ministerraden de komende maanden voorzitten, zijn erop gebrand de herstelmiljarden in te zetten voor de groene en digitale omwenteling.
Praktisch stelt corona wel beperkingen aan het Duitse voorzitterschap. Normaliter kan de EU-voorzitter ongeveer twaalfhonderd vergaderingen in de EU-gebouwen plannen, nu is dat vanwege de anderhalvemeterregel (minder geschikte zalen) teruggebracht tot vierhonderd. Videoconferenties blijven dus geboden, maar die zijn aanzienlijk minder effectief, al is het alleen al omdat er dan vaak geen tolken beschikbaar zijn.