Timothy Garton Ash: ‘We hadden de eurozone niet moeten invoeren’

“Wat mij betreft is de Europese monetaire unie de grootste vergissing in de geschiedenis van de Europese integratie”, verzucht Timothy Garton Ash. “We hadden de eurozone, gezien de vele verschillende economieën binnen Europa, niet moeten invoeren. Maar nu we die hebben, moeten we haar op de rails houden. De op een na grootste vergissing zou zijn om de eurozone nu te laten imploderen.”

Voor Garton Ash, hoogleraar European Studies in Oxford, blijft het Europese project altijd urgent. Zijn vader vocht op D-day op het strand van Normandië voor de bevrijding van het Europese continent. Zelf vertrok hij als student in 1979 naar Oost-Berlijn, deed in de jaren tachtig als jonge journalist verslag van de val van het communisme in Oost-Europa voor The Spectator, en maakt sindsdien furore als Europees commentator. Tijdschrift Time riep Garton Ash in 2005 uit tot een van de invloedrijkste personen ter wereld.

“De coronacrisis kan de Europese samenwerking zowel ondermijnen als versterken”, meent Ash. “Klimaatverandering, virussen en migratie doen niet aan landsgrenzen. Internationale problemen kun je niet nationaal bestrijden. Viktor Orbán in Hongarije en Matteo Salvini in Italië zullen de noodzaak van samenwerking niet onderschrijven. De versterking van het Europese project hangt af van de mate waarin Europese leiders solidair zijn met andere EU-landen in wat ik de economische pandemie noem. Daarin heeft Angela Merkel een sleutelrol.”

In november 2019 schreef u nog in The Guardian dat het in het belang van Duitsland en Europa was dat Merkel het politieke toneel zou verlaten. Wat is er veranderd?

Timothy Garton Ash: “Als de feiten veranderen, verander ik mijn gedachten. Mijn oorspronkelijke opvatting was dat de derde termijn van Merkels Grote Coalitie van Democraten een centrale overheid opleverde die weinig initiatief toonde en niets nieuws introduceerde. De kaarten liggen nu anders. Merkel heeft de corona-uitbraak uitzonderlijk goed gemanaged en zit voorlopig stevig in het zadel. Duitsland moet leiding geven aan het Europese antwoord en Merkel is de leider van Duitsland. Maar ze moet nadenken over haar nalatenschap.”

Welke oplossing zou zij Europa moeten bieden?

“Solidariteit bewerkstelligen tussen Noord- en Zuid-Europa. In Duitsland zegt men: wer A sagt, muss auch B sagen. In de eurozone hebben we twintig jaar economisch profijt gehad en daarmee wel A gezegd, maar niet B.”

Wat zou B behelzen?

“Er moet een groot Europees herstelplan komen, dat uit zowel schenkingen als leningen bestaat. Met louter leningen worden de nationale schulden in zuidelijke landen onhoudbaar. Daarom juich ik het initiatief van Emmanuel Macron en Merkel toe.

“Dat is precies wat we nodig hebben, en ik hoop dat de vier ‘zuinige landen’ (Oostenrijk, Nederland, Denemarken en Zweden, red.) niet gaan dwarsliggen. De schuld van de coronacrisis moet tot op zekere hoogte gemeenschappelijk worden, doordat de EU als geheel garant staat voor de schulden.

“Daarbij hoeven we niet iedereen weg te jagen met de introductie van coronabonds, gezamenlijke staatsleningen. Er zijn immers verschillende manieren. Maar essentieel is dat we een combinatie van leningen en giften introduceren en een Europa-brede garantie geven. Anders bied je Salvini en andere populisten de kans straks te zeggen: de noordelijke EU-landen lieten ons in de steek in de eurocrisis, ze lieten ons in de steek in de vluchtelingencrisis en ze laten ons nu in de steek in de coronacrisis. Dat is drie keer raak. Dan lig je eruit in Zuid-Europa.”

Het kan populisten in Zuid-Europese landen ook in de kaart spelen als er eisen worden gesteld aan leningen en giften, zoals het hervormen van de economie en de staatsfinanciën.

“Dat is inderdaad een ingewikkeld dilemma. Maar zodra de economie in Zuid-Europese landen dankzij Europese hulp aantrekt en er banen ontstaan, ondermijnt dit de positie van eurosceptici. Dan staat Brussel na het geven van financiële hulp veel sterker tegenover populisten in Zuid-Europa.”

Tegelijkertijd geeft het creëren van gezamenlijke schulden populisten in Noord-Europese landen een stok om Brussel te slaan: waarom moeten wij opdraaien voor de torenhoge schulden en het financiële wanbeleid in Zuid-Europese landen?

“De retoriek van populisten is er een van verzet tegen de liberale elite die in wereldsteden leeft en beslissingen neemt die goed voor hen uitpakken, maar geen rekening houden met de rest van de samenleving.

“Brussel is makkelijk af te schilderen als het ultieme bolwerk van de elite die ver afstaat van de andere Europeanen. Die beeldvorming vergt een antwoord en hier ligt een enorme uitdaging op het vlak van politieke communicatie. Europese liberalen spreken een koude, technocratische taal. Ze hebben het over internationale regels en systemen. Dat is zeer rationeel, maar spreekt niet tot het hart. Het trekt mensen emotioneel niet.

“Er moet dus beter uitgelegd worden wat de baten van Brussel zijn. Ook is er een groep van Europese nationale leiders en leiders van Europese instituties nodig, zoals Ursula von der Leyen en Charles Michel, die gezamenlijk een beleid opstellen dat voor noord én zuid werkt. Ten derde moeten zij een nieuw Europees verhaal vertellen dat tot de verbeelding spreekt. Daar is zeer dringend behoefte aan.”

Hoe moet dat nieuwe verhaal eruitzien?

“Als een verhaal van solidariteit. Klimaatverandering is, net als werkgelegenheid en sociale zekerheid, een enorme zorg, vooral onder jongere Europeanen. Stel je voor dat we daar gezamenlijk een Europees herstelplan voor bedenken. Dat we ook eisen stellen aan Polen en Hongarije waaraan ze moeten voldoen om Europese fondsen te ontvangen, zodat je ze op de democratische weg houdt. Dat we zorgen dat er een versnelde invoer van een Green New Deal komt. En bovendien een versnelde invoer van een socialer Europa.

“Jonge Europeanen zijn bezorgd om banen en sociale zekerheid. Je zou per staat kunnen kijken naar een universeel basisinkomen en naar negatieve belastingen voor lage inkomens. Bovendien is een universele minimumerfenis een goed idee dat veel meer aandacht verdient. De meeste sociale ongelijkheid komt niet voort uit inkomsten, maar uit geërfde rijkdom. Stel dat je iedereen op zijn of haar 22ste een significant startkapitaal biedt dat ze de rest van hun leven vrij kunnen besteden aan zelf­ontplooiing. Dan heb je een veel socialer Europa. Deze elementen van een sociaal, solidair, groen en democratisch Europa moeten verenigd worden. Er is behoefte aan een groot verhaal, waaruit iedereen opmaakt: dit is waar Europa voor staat en hier gaat het de komende vijf jaar aan werken.”

Volgens u zou een compromis om noord en zuid te verenigen kunnen zijn dat EU-landen gezamenlijk garant staan voor gemaakte schulden. Dan collectiviseer je nationale schulden, een gevoelig punt in Noord-Europa.

“Het is van belang te benadrukken dat de garantstelling niet gaat om collectiviseren van schulden die dateren van voor de coronacrisis. Het gaat specifiek om uitgaven die noodzakelijk zijn voor het herstelplan na de coronacrisis.”

Welke voorwaarden moeten we stellen aan het ontvangen van die collectieve fondsen?

“We betreden hier technisch-economisch en politiek terrein. Kijk, de Italiaanse staatsschuld bedraagt meer dan 160 procent van het bbp. Zij kunnen dit niet alleen onder controle houden. Het gaat los van de economische details vooral om de politieke communicatie richting Zuid-Europa: we moeten dit samen doorkomen, in Europa helpen we elkaar.”

Hoe schadelijk is het gebrek aan solidariteit bij bepaalde Europese landen?

“Als je huid verbrand is, kan een half uur zon of een beetje zand de pijn al doen ontvlammen. Dat is de toestand van de Zuid-Europese huid. Die is al extreem gevoelig. Het schadelijkste wat dan kan gebeuren, is dat een videoclip viraal gaat waarin iemand als de Nederlandse premier Mark Rutte laatdunkend spreekt over zuidelijke EU-landen. In de smartphonewereld van vandaag is zo’n boodschap funest. Europese leiders moeten zich ervan bewust zijn dat ze nooit alleen tegen hun nationale achterban spreken. Ze spreken ook tegen een Europees publiek. Er luisteren altijd mensen mee.”

Behalve de economische kloof tussen Noord- en Zuid-Europa onderscheidt Garton Ash drie andere krachten die de Europese eenheid ondermijnen en het nieuwe Europese verhaal er niet makkelijker op maken: een gebrek aan steun voor de Europese Unie van oost (Rusland) tot west (de Verenigde Staten), het vertrek van grootmacht Engeland met de brexit, en de democratische tegenstelling tussen Oost- en West-Europa. Veel van zijn schrijven centreerde zich de afgelopen decennia rond de positie van Centraal-Europa. Garton Ash studeerde in de jaren tachtig in Oost-Berlijn en reisde veelvuldig door het Europa achter het IJzeren Gordijn. “Ik maakte van dichtbij mee hoe de communistische landen hun weg naar de democratie aflegden.”

Nu verkruimelen de democratieën die hij gebouwd zag worden. “Terwijl de Engelse de EU verlaten heeft, is het hedendaagse Hongarije als zuivere dictatuur nog altijd volwaardig lid van de EU. De democratie erodeert en de EU doet er niets tegen. Erger nog, de EU werkt mee aan het vloeren van de democratie door grote sommen geld over te maken naar Hongarije en Polen, zonder er democratische eisen aan te verbinden. Dat geld wordt misbruikt door Orbán en zijn corrupte bende, om zijn regels en macht te consolideren.”

Wat zou de EU daartegen moeten doen?

“Ten eerste moet de Europese Democratische Partij (EDP) in het Europees Parlement Fidesz eruit zetten. Het is schandalig dat een partij van een dictator nog steeds onderdeel is van Europa’s grootste centrumrechtse politieke groep.”

Wat helpt dat, buiten het afgeven van een signaal?

“De vergaderingen van de EDP gaan vooraf aan de plenaire vergaderingen in het Europees Parlement en zijn daarmee van groot belang in Brussel. Tot de dag van vandaag is Orbán nog bij die bijeenkomsten. Hij betaalt een hoge prijs als hij daarvan wordt uitgesloten. Bovendien mag het afgeven van het signaal niet worden onderschat. De grootse toespraken van Europese leiders over democratie en rechtsstaat zijn weinig waard als je ondertussen samenwerkt met een dictator in Hongarije.

“Ten tweede moeten we, terwijl we nadenken over een Europees herstelfonds, ook bedenken hoe we het financiële Europa weer verbinden aan het Europa van waarden. Dat betekent dat landen niet langer aanspraak mogen maken op gelden en fondsen als ze de rechtsstaat niet respecteren. Dat gaat niet alleen over democratie, maar ook over transparantie van bestuur. Je moet erop kunnen toezien dat Europees geld op de goede manier besteed wordt. Deze voorwaarde is wat mij betreft cruciaal voor een nieuwe Europese aanpak die strenger is op het vlak van democratie en rechtsstaat.”

U stipte al even de invloed van Rusland aan. Hoe kan Europa Rusland betrekken bij het Europese project?

“Rusland bezette de Krim en oefent een dubieuze invloed uit op de rest van Oekraïne. Dat is een ingrijpende machtsstrijd aan de grens van de EU. Bovendien doet Rusland gerichte pogingen zowel de Europese democratie als de eenheid te ondermijnen met desinformatiecampagnes en door populistische partijen te financieren die tegen de EU zijn. Ibiza-gate in Oostenrijk (politiek schandaal in 2019; op een in het geheim opgenomen video lijken Oostenrijkse politici in te gaan op voorstellen van een vrouw die zich voordoet als de nicht van een Russische oligarch, red.) is hier een concreet bewijs van.

“De inmenging gaat nog verder: Russische agenten probeerden vluchtelingen in Europa te vermoorden, zoals in 2018 met Sergej Skripal in Salisbury. We moeten dat beantwoorden met een tweesporenbeleid: de EU moet zich luid en duidelijk uitspreken tegen inmenging. Tegelijkertijd moet je openstaan voor het Russische volk, helder overbrengen dat het Rusland-na-Poetin welkom is aan de Europese tafels. (door een grondwetshervorming deze week kan Poetin in principe aan de macht blijven tot 2036, red.) Maar ondertussen heeft in het Oosten vooral China een steeds gezaghebbender invloed.”

Verschuift de manier waarop Europa zich verhoudt tot wereldmachten als China en de VS door de coronacrisis?

“We staan met enerzijds het machtsblok VS en anderzijds China voor een periode die veel wegheeft van een nieuwe Koude Oorlog. Dat plaatst Europa tussen twee vuren. Wat Europa moet doen, is een tweeledig beleid voeren. Daarin moeten we duidelijke elementen van insluiting betrekken: onze eigen samenlevingen beschermen voor inmenging van buitenaf. Taiwan beschermen, steun uitspreken voor Hongkong. Tegelijkertijd moet je zo veel mogelijk constructieve betrokkenheid behouden, want we hebben gezamenlijke belangen in economisch opzicht, klimaatverandering en het bewaren van vrede.”