3.000 jaar "zwart" in de kunst: expo put inspiratie uit de gesloten steenkoolmijnen

Onder het zilveren, zacht glimmende, amper 12 jaar oude museum Louvre-Lens ligt een gesloten steenkoolmijn, put nummer 9, bijgenaamd Saint-Théodore. Tegen de horizon tekenen zich de contouren van grote terrils af. Langs de straten lange rijen kleine voormalige mijnwerkershuisjes, een school, een kerk, de villa van de mijndirecteur. Lens en ook Douai waren het centrum van de Noord-Franse mijnbouw.

De steenkoolgekte duurde maar kort; daarna gingen de mijnen dicht en zakte de streek weg in verval. Nu kun je als toerist een oude mijnsite bezoeken, wandelen over voetpaden op oude treinlijnen of het prachtige Louvre-Lens, museum én park, verkennen, waar nu de expo "Soleils noirs", ofwel "Zwarte zonnen" loopt. Op maar een uurtje of twee van Brussel.

De expo "Soleils noirs" gaat niet toevallig van start met een brok van die ondergrond: een stuk steenkool met de fossiele afdruk van een varen. Verderop in de tentoonstelling ligt twee ton van het zwarte goud op een sierlijke hoop, een project bedacht door kunstenaar Bernar Venet.

Zo zwart als kool. Of zo zwart als obsidiaan, zwarte gestolde lava of vulkanisch glas, waaruit 3000 jaar geleden een eenvoudig Egyptisch amulet met twee vingers is gesneden. Ook de Egyptische goden Isis en Osiris zijn present in deze expo die niet chronologisch maar thematisch in elkaar is gezet. "Zwart is een middel om tijdperken, regio’s en technieken te doorkruisen," zegt Marie Lavandier, directrice van Louvre-Lens.

En zo wandel je kriskras door de tijd en door verschillende werelden van zwart, langs werk van Boticelli, Rodin, Manet, Courbet, Kandinsky, Matisse. Zwart is alles tegelijk: filosofisch, spiritueel, miserabel, chic, snobistisch, modieus, radicaal, somber, angstaanjagend en dat weerspiegelt zich in schilderijen, beeldhouwwerk, films, foto’s, kledij, gebruiksvoorwerpen, zelfs in een pikdonker kamertje waar je een liedje van charmezanger Joe Dassin hoort: "Et si tu n’existais pas". 

Zwart is de kleur van de paradox, de schijnbare tegenstelling tussen licht en donker, waarnaar de titel van de tentoonstelling verwijst, "Soleils noirs". Luc Piralla, adjunct-directeur van Louvre-Lens : "In het oude Egypte was zwart iets positiefs, verbonden met vruchtbare aarde en herleven. In andere culturen roept zwart associaties op met de hel, de dood, het occulte, met bijgeloof ook."  

De dood is vaak aanwezig, uiteraard, zwart is in onze cultuur de kleur van de rouw. Maar zwart was (en is) ook een kleur die rijkdom uitstraalt, omdat duurzaam zwart geverfde kledij vroeger zo kostbaar was. Denk aan de donkere kostuums met hagelwitte kanten kragen uit de 17e eeuw. Of aan haute-couturejurkjes uit recentere tijden.

Uit veel werk spreekt ook angst voor duisternis en schaduwen. Niet toevallig is een griezelfilm als "Nosferatu" extra creepy door de zwart-witcontrasten. Wat te denken van een ronduit gothic schouwgarnituur met satan en vleermuizen? Of van "Black sun", een vlak vol dode vliegen van Damien Hirst? 

"Soleils noirs" laat ook werk van Belgische kunstenaars zien, een serie "satanische" etsen van Félicien Rops, maar ook het aangrijpende beeldenpaar "Grauwvuur" van Constantin Meunier, dat op dit moment ook te bekijken is in museum M Leuven: een voorovergebogen moeder bij het lichaam van haar dode zoon, die in een mijnramp om het leven kwam.

Veel religieuze thema’s ook in Lens: kruisafnemingen en pieta’s of een bijzondere zwarte Madonna met zwart kindje Jezus in een bootje op zwarte golven, afkomstig uit de basiliek van Boulogne-sur-mer.

Zwart brengt je als toeschouwer soms uit je evenwicht. Je kijkt bijvoorbeeld door een zwart vlak naar een andere dimensie, wanneer Lucio Fontana gaatjes maakt in zijn schildersdoek als een sterrenhemel. De hedendaagse kunstenaar Pierre Soulages legt de zwarte verf er zo dik op dat zijn enorme schilderijen weer kleur vertonen als je er van opzij naar kijkt. "Outre-noirs", voorbij het zwart.

Het beroemde radicale "Zwart vierkant" van de Russische avantgarde-kunstenaar Kazimir Malevitsj hangt er niet, wel een verwant werk van hem, een zwart kruis uit 1915. Ook de verkenning van het absolute zwarte, het zwartste zwart genaamd Vantablack van kunstenaar Anish Kapoor ontbreekt.

Maar er ligt wel een boek uit 1617 (!) waarin Robert Fludd een volmaakt zwart vierkant afbeeldt met als bijschrift: "Et sic in infinitum, "En zo tot in het oneindige". 400 jaar later in de geschiedenis voel je inderdaad de verleiding om te verdwijnen in de pikzwarte doeken van Richard Serra. 

Er loopt dus geen rode, maar een zwarte draad door de geschiedenis van mens en kunst. Maar dat hoeft geen sombere tijdreis te zijn. Voel bijvoorbeeld eens voorzichtig aan de hoop "steenkool" in de hal van het museum, dat is een berg … vederlichte confetti.

De tentoonstelling "Soleils noirs" in Louvre-Lens had moeten opengaan in maart, maar drie dagen voor de geplande datum was er de "confinement" als gevolg van het coronavirus. Als gevolg daarvan moest de expo wat worden hertekend. Ze blijft wel langer open, tot 25 januari 2021.