Kan Charles Michel uit de schaduw van Angela Merkel treden?

Terwijl veel landen zich opmaken voor een tweede golf van het coronavirus, worden er op Europees niveau volop pogingen gedaan om de economie te reanimeren. Het continent stevent af op de grootste economische recessie sinds WO II.

Voor het eerst in maanden komen de Europese leiders vrijdag nog eens fysiek samen in Brussel. De zenuwen staan al meteen strak gespannen. Op de agenda staat een ambitieus reddingsfonds van 750 miljard euro om de Europese economie weer op te bouwen na de coronacrisis. Daarnaast is er de meerjarenbegroting voor de periode 2021-2027, met onder andere landbouw- en cultuursubsidies, goed voor een ruime 1.000 miljard euro.

Al maanden zit de situatie geblokkeerd, maar nu moet het echt wel gebeuren. Als deze top – die mogelijk tot zondag aansleept – mislukt, zal Europees raadsvoorzitter Charles Michel binnen enkele dagen wellicht al een nieuwe top moeten bijeenroepen. Het geld is immers dringend nodig. Bovendien hebben de Europese leiders geen zin meer om de beslissing nog langer voor zich uit te schuiven.

Michel heeft de taak om de regeringsleiders op één lijn te krijgen, maar de kloof tussen hen is groot. Een eerste top in juni mislukte, vooral omdat de ‘zuinige vier’ – Nederland, Denemarken, Oostenrijk en Zweden – zwaar op de rem gingen staan.

Craquelé

“De zwaarste discussie gaat nu niet meer om de bedragen. Daar zal nog een beetje mee geschoven worden, maar ze liggen min of meer vast”, zegt Hendrik Vos, professor Europese politiek (UGent). “De vraag is vooral aan welke voorwaarden landen moeten voldoen om centen uit het Europese reddingsfonds te krijgen. Geven we de Italianen carte blanche? Of moeten ze ook hun economie gaan hervormen?”

Ook pittig is de discussie over de rechtsstaat. Geeft de Europese Unie geld aan de Hongaren, of eist ze eerst dat zij de rechtsstaat respecteren? Ook voor ons land is dat een belangrijk strijdpunt. En hoe zit het met de verdeelsleutel om de getroffen coronalanden te betalen? Op dit moment is het nog niet duidelijk hoe zwaar elk land getroffen zal zijn. De neiging is er om gewoon te kijken naar de zwakste economieën, maar dan zal bijvoorbeeld Polen veel geld krijgen, terwijl dat land minder last heeft gehad van corona. Michel legde een compromis op tafel waarbij een eerste schijf van 70 procent van de fondsen nu wordt uitgerekend op basis van cijfers uit het verleden. De komende jaren volgt dan een tweede deel van 30 procent, dat wordt verdeeld op basis van de reële economische achteruitgang in de lidstaten.

Tegelijk woedt er een strijd over het toezicht over hoe de coronacenten besteed worden. Sommige landen, zoals Nederland, willen de regie zo strak mogelijk in handen houden. Als er bijvoorbeeld geld naar Italië vloeit, willen zij dat dat telkens goedgekeurd wordt door de andere lidstaten. Liefst willen ze in ieder dossier hun veto kunnen stellen. Voor onder meer ons land is dat onbespreekbaar. Wat zou Italië dan tegenhouden om zelf geld dat voor Nederland bestemd is te blokkeren? Meer chaos en vertraging is wat Europa na de coronacrisis best kan missen. Ook principieel ligt het moeilijk: vooral de zuidelijke lidstaten vrezen dat ze geraakt worden in hun soevereniteit.

Het moeilijke voor Michel is dat de verhoudingen complex zijn. “De vrekkige vier vormen nog steeds een alliantie, maar van een sterk front kan je niet meer spreken. Ze hebben door dat ze vooral een achterhoedegevecht voeren, en merken dat Duitsland volop voor een grote deal gaat”, zeg Vos. “In plaats van één breuklijn, is er nu craquelé van verschillende breuklijntjes.”

Er is de strijd tussen zuinige aanhangers versus de rest. Als het over de rechtsstaat gaat, zijn het min of meer Polen en Hongarije tegen de rest. En in de discussie of Europa zelf belastingen moet beginnen innen, staan landen die meer armslag voor Europa willen, zoals Luxemburg, tegenover critici van de Europese superstaat, zoals de Oost-Europese landen.

Het moment van Michel

De top is niet enkel enorm belangrijk gezien er onderhandeld wordt over ongeziene budgetten, voor Michel staat tegelijk zijn reputatie als Europees president op het spel. Toen hij op een klimaattop in december, kort na zijn aantreden, er bijna in slaagde om alle landen achter de klimaatneutraliteit tegen 2050 te scharen, vonden de Europese waarnemers dat hij redelijk goed begonnen was. Maar op de top over de meerjarenbegroting in februari, de laatste fysieke top tot op heden, liep het fout. Voor het eerst doken vragen op over het functioneren van Michel.

De kritiek is dat Michel te veel praat, terwijl hij te weinig moeite doet om een compromis door te duwen. Een Belgische ‘afwijking’, wordt er weleens al lachend opgemerkt, vanwege onze complexe staatsstructuur die veel overleg vereist. Europa is België niet. De rol van een raadsvoorzitter is om de landingsruimte voor een compromis te detecteren, en vervolgens ook alle regeringsleiders richting die landingsbaan te duwen. Zacht als het kan, minder zacht als het moet.

In juni, op een vorige top over de meerjarenbegroting en het herstelfonds, ging het helemaal fout. Tot zes uur ’s ochtends hield Michel bilaterale gesprekken met de Europese leiders, waardoor hij zelf kapot was en de leiders irriteerde. Hij had de top strakker moeten voorbereiden, klonk het toen, in plaats van eindeloos rondjes te draaien en wensenlijstjes te verzamelen. Zijn politieke gezag kreeg een flinke knauw.

Intussen heeft Angela Merkel het tijdelijke EU-voorzitterschap van Duitsland aangegrepen om de plaats van Michel een beetje in te nemen. Samen met Commissievoorzitter Ursula von der Leyen gooit ze al haar politieke gewicht in de strijd om een groot Europees herstelfonds snel afgerond te krijgen. Merkel kwam vorige week persoonlijk naar het Europees Parlement om alle neuzen in dezelfde richting te krijgen.

Dat Michel de steun van Merkel krijgt, helpt natuurlijk. Maar in de Europese pers klinkt het dat hij overschaduwd wordt door de Duitse bondskanselier en de Commissievoorzitter. De analyse luidt dat het ergens nog wel te verwachten viel dat zijn eerste toppen moeizaam zouden verlopen. Zo verging het zijn voorgangers Herman Van Rompuy en Donald Tusk ook. Maar ook dat hij nu echt wel resultaten moet kunnen voorleggen.

Kentering

Van Rompuy was de man die achter de schermen de compromissen smeedde. Een slimme onderhandelaar die zichzelf wegcijferde. Tusk gaf de functie van EU-president meer profiel. Hij toonde zich vaker op het toneel, en was niet bang om af en toe te zeggen waar het op staat. Michel probeert dat profiel nu ook aan te nemen, maar dan moeten de inhoudelijke successen ook wel volgen.

Opvallend: in diplomatieke kringen valt te horen dat Michel echt wel geleerd heeft uit zijn aanpak in het verleden. Hij zou nu beseffen dat het geen zin heeft om eindeloos te palaveren met ieder land. Hij focust zich op de hoofdrolspelers.

Afgelopen vrijdag deed hij zijn compromisvoorstel, op basis van overleg met onder meer Merkel en de Nederlands premier Mark Rutte. In zijn voorstel is de meerjarenbegroting iets kleiner, en behouden de ‘zuinige vier’ hun korting op hun jaarlijkse EU-bijdrage. Ook worden er voorwaarden gekoppeld aan de betalingen uit het fonds. Maar aan het feit dat 500 miljard uit het steunfonds in de vorm van subsidies wordt uitbetaald, verandert voorlopig niets. Nederland ziet een deel van dat geld liever omgezet in leningen.

Belangrijk om te weten volgens Vos is dat Van Rompuy en Tusk aanvankelijk ook niet zo positief werden onthaald, en later wel. De perceptie kan dus snel keren. “In die zin is de top van vrijdag een unieke kans om de kentering in te zetten”, klinkt het. Als hij faalt, dan blijft hij in de schaduw van Merkel. Maar als hij slaagt, en die kans is reëel, dan zullen de negatieve commentaren van de voorbije weken snel vergeten zijn. Vos: “Dan zal hij door de Europese pers bejubeld worden.”