Yaghobzadeh Alfred/ABACA

De ondraaglijke lichtheid van het coronabeleid

De overheid gaat haar boekje te buiten door een algemene mondmaskerplicht, een avondklok in de provincie Antwerpen en een algemene registratie van gegevens van reizigers op te leggen om het coronavirus te bestrijden. Dat zeggen Raf Geenens, Stefan Rummens en Stefan Sottiaux in deze opinie. 

opinie
Geenens, Rummens en Sottiaux
Raf Geenens is een ethicus, Stefan Rummens is een politiek filosoof en Stefan Sottiaux (foto) is een grondwetspecialist. Alle drie zijn ze verbonden aan de KU Leuven.

Vergeet de tegenstelling tussen links en rechts, of tussen voor- en tegenstanders van de open samenleving. De nieuwe maatschappelijke tegenstelling is de coronabreuklijn. Enerzijds zijn er burgers die de regels helemaal terecht vinden en ze om die reden nauwgezet volgen. Mensen in deze groep kunnen, wanneer ze daarom gevraagd worden, exact opsommen wie de leden van hun "bubbel" zijn. Anderzijds is er een groeiende groep burgers die de bonte stoet van maatregelen met verwondering of zelfs scepsis bekijkt. Mensen in deze groep zijn intussen banger voor de maatschappelijke en economische kosten van die maatregelen dan voor het virus zelf. 

Het gebrek aan respect voor de rechtsstaat is wel degelijk problematisch.

Het probleem is dat beide groepen het gelijk aan hun kant hebben. We zitten middenin een ernstige gezondheidscrisis. Die situatie vereist drastische ingrepen en een uitzonderlijke bezorgdheid om elkaars welzijn. Maar ook de andere groep heeft gelijk. De lichtzinnigheid waarmee zware en onvoorspelbare maatregelen worden genomen, de disproportionaliteit (onevenredigheid, red.) van sommige beslissingen en het gebrek aan respect voor de rechtsstaat zijn wel degelijk problematisch.

In de VS is de tegenstelling tussen beide groepen intussen helemaal ontspoord. Indien we hier eenzelfde polarisering willen voorkomen, dan moeten politici dringend meer professionalisme en verantwoordelijkheidszin tonen. Ze zullen zich moeten beperken tot maatregelen die grondwettig zijn, democratisch gelegitimeerd worden en in verhouding staan tot het doel dat men wil bereiken. Bovendien moeten die maatregelen glashelder aan de gehele bevolking worden uitgelegd. 

De mond gesnoerd

In de recente stortvloed aan lokale, provinciale en nationale beslissingen zit heel wat dat niet aan die voorwaarden van goed beleid voldoet. Het meest markante voorbeeld is de veralgemeende mondmaskerplicht. Op drukke plaatsen zijn er goede redenen om mondmaskers te dragen, op andere plaatsen zijn ze echter volstrekt nutteloos. De maatregel zoals die vandaag geldt in de provincie Antwerpen, aan de kust en in heel wat andere gemeenten is dus duidelijk disproportioneel.

Met het "handhavingsargument" maken de besturen er zich al te gemakkelijk vanaf. Wanneer de overheid onze fundamentele rechten inperkt, moet ze dat doen op een manier die voor onze vrijheid het minst belastend is, zelfs al vergt dat een bestuurlijke inspanning. In bepaalde drukke zones kan extra signalisatie worden aangebracht en streng worden gehandhaafd door de politie, maar op andere plekken moeten we durven te vertrouwen op het inschattingsvermogen en de verantwoordelijkheidszin van de burger.

Bovendien mist die nieuwe mondmaskerplicht een wettelijke basis. De grondwet schrijft voor dat regels die diep in onze levenssfeer binnendringen, door het parlement in een wet moeten worden gegoten. Dat is hier niet gebeurd. Nochtans is het verplichten van gezichtsbedekkende kledij, die bovendien het ademen minder aangenaam maakt, een aantasting van onze persoonlijke autonomie en lichamelijke integriteit.

Een veralgemeende mondmaskerplicht vormt ook een ernstige bedreiging voor de normale omgang tussen mensen. Naar aanleiding van het boerkaverbod heeft zowel het Grondwettelijk Hof als het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bevestigd dat de wederzijdse herkenning van individuen via het gelaat essentieel is voor het publieke leven in een democratische gemeenschap.

We zijn sociale wezens en het is door te communiceren met onbedekt gezicht en via leesbare gelaatsuitdrukkingen dat we een sociale wereld tot stand brengen.

Dat geldt ook hier. We zijn sociale wezens en het is door te communiceren met onbedekt gezicht en via leesbare gelaatsuitdrukkingen dat we een sociale wereld tot stand brengen. Een anonieme ruimte van klinische maskers, waarin zelfs een glimlach onmogelijk is geworden, werkt dehumaniserend. De mondmaskerplicht kan daarom niet, zoals nu op vele plaatsen gebeurt, zonder dwingende noodzaak in de hele publieke ruimte worden opgelegd. 

Ook bij de invoering van de avondklok kunnen vragen worden gesteld. In de politieverordening van Antwerps gouverneur Cathy Berx wordt die avondklok gerechtvaardigd met het argument dat "avondlijke feesten" en "sociale festiviteiten" het virus helpen te verspreiden. Die festiviteiten zijn echter al verboden door het federale samenscholingsverbod en de inperking van de sociale bubbels. In principe voegt de avondklok dus niets toe aan de strijd tegen het virus; ze kan hoogstens de handhaving van de andere maatregelen vergemakkelijken. Maar waarom zouden de normale handhavingsinstrumenten niet volstaan? Zeker in een landelijke gemeente lijkt deze maatregel disproportioneel. 

De overheid is hier op korte termijn een ongeziene gegevensbank aan het uitbouwen met de whereabouts van haar onderdanen. Willen we dat echt?

Of denk aan de plotse ommekeer van het beleid voor culturele evenementen in de provincie Antwerpen (en inmiddels ook elders). Al wie geïnvesteerd had in het zorgvuldig organiseren van coronaveilige activiteiten, is er – met één pennentrek – aan voor de moeite. Zelfs in tijden van corona moet het mogelijk zijn om in sterkere mate te voldoen aan het cruciale kenmerk van een rechtsstaat: regels moeten stabiel en kenbaar zijn zodat mensen hun plannen en gedrag erop kunnen afstemmen. Of nog, zie de registratie van de reisgegevens. De overheid is hier op korte termijn een ongeziene gegevensbank aan het uitbouwen met de whereabouts van haar onderdanen. Willen we dat echt? 

Virologenregime?

Indien alsmaar meer burgers zich niet herkennen in die verreikende beslissingen, is dat ook omdat de verhouding tussen politici en wetenschappers in België is scheefgegroeid. Virologen, epidemiologen en biostatistici domineren het publieke debat. Vaak zijn zij het die nieuwe maatregelen als eerste toelichten. Als ze het niet eens zijn met genomen beslissingen, dan vinden ze in de media een breed forum om op assertieve wijze de politici op hun plaats te zetten.

De vertegenwoordigers van de burgers voelen zich daardoor onder druk gezet en lijken soms in een opbod aan straffe maatregelen te belanden. De media gaan daarbij zeker niet vrijuit. Vaak lijken ze er eenzijdig op gericht om een angstklimaat te creëren. Voor een zakelijke afweging van kosten en risico’s of voor nuchtere vragen over de legitimiteit en de proportionaliteit van de diverse maatregelen, is er maar zelden ruimte. 

Politici moeten het voortouw nemen door expliciet rekening te houden met alle aspecten en gevolgen van beleidskeuzes.

Er staat te veel op het spel om op deze lichtzinnige manier verder te gaan. De adviezen van wetenschappers zijn uiteraard zeer waardevol, maar hun voorstellen moeten in het publieke debat met de nodige kritische zin bediscussieerd worden en afgetoetst worden aan andere belangen en waarden. Politici moeten daarbij het voortouw nemen door expliciet rekening te houden met alle aspecten en gevolgen van beleidskeuzes. Dat is belangrijk om het draagvlak vandaag in stand te houden. Maar ook, minstens even belangrijk, om de langetermijnschade in te dammen die deze crisis dreigt te veroorzaken.

VRT NWS wil op vrtnws.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst. Wilt u graag zelf een opiniestuk publiceren, contacteer dan VRT NWS via moderator@vrt.be.

Meest gelezen