De zomer van de waanzin: en plots wilde Leopold III terugkeren

Terwijl de Belgen nu pas beginnen te beseffen hoeveel extra doden er dienen betreurd en hoe gruwelijk het was in de kampen, is daar opeens de vorige koning. Leopold III wil koste wat kost z’n troon terug: ‘Ik bleef ervan overtuigd dat de meerderheid van het land dat wenste.’

Het is 7 maart 1945 als in het kasteel bovenop de rots in Hirschstein op de deuren wordt gebonsd door een SS’er: “Opstaan, jullie vertrekken over vijf minuten.”

De 17-jarige prinses Josephine Charlotte kleedt zich aan en zoekt de kamers van haar broertjes op, de prinsen Boudewijn (14) en Albert (10).

“Waar gaan we naartoe?”, vraagt ze.

“Heb geen schrik”, zegt Boudewijn. “De Voorzienigheid zal ons helpen.”

Het tafereel wordt beschreven in de begin jaren vijftig verschenen hagiografie Le complot contre Leopold III van de Britse Olive Muire. Volgens haar zegt Josephine Charlotte: “Ik kan nooit vergeten wat er is gebeurd met de familie van de tsaar in Rusland.”

‘Niet in mijn huis’

Josephine Charlotte had gelijk. Op bevel van Adolf Hitler wordt de Belgische koninklijke familie die ochtend verhuisd naar het plaatsje Strobl in Oostenrijk. Een paar weken later geeft Heinrich Himmler het bevel om koning Leopold III, zijn echtgenote Liliane Baels en de kinderen Josephine Charlotte, Boudewijn, Albert en Alexander een voor een te laten fusilleren. Door vernielde telefoonlijnen bereikte het bericht Strobl niet.

In zijn autobiografie Pour l’histoire verhaalt koning Leopold III hoe hij met z’n familie en z’n gevolg na de landing van de geallieerden in Normandië in juni 1944 van Laken is overgebracht naar dat vorige kasteel. Over Strobl schrijft hij: “Wij woonden in een kleine villa, omgeven door een hoog hek met prikkeldraad”, schrijft de koning. “We werden bewaakt door zo’n zeventig SS’ers met politiehonden.”

De Amerikaanse bevrijders zijn totaal verrast als ze op 7 mei 1945 oog in oog staan met de koning der Belgen. De SS’ers hebben zich verschanst in de kelders van de villa en volgens de koning luidt de reactie van de Amerikanen: “Come on, let’s go and shoot them.” Waarop de staatsman die Leopold in zichzelf nog altijd ziet in de weg gaat staan: “Niet in mijn huis. Jullie moeten hen gevangen nemen en hen naar jullie commandant brengen. Hij zal over hun lot beslissen.”

Leopold III beschouwt zichzelf nog steeds als koning. Sterker, hij is zichzelf meer en meer gaan beschouwen als de buitengewoon briljante strateeg dankzij wie deze hele oorlog is uitgedraaid op een succes voor de geallieerden.

Staatsman

Er is tegenwoordig veel te doen rond de standbeelden van zijn grootoom, Leopold II. Het hele land staat er mee vol. Leopold III heeft aan zijn feitelijke ambtstermijn (1934-1940) exact één standbeeld overgehouden. Het staat niet toevallig in Kortrijk. Zoals zijn vader Albert I dat een kwarteeuw daarvoor deed aan de IJzer, was het hij, Leopold III, die hier van 24 tot 27 mei 1940 de Belgische troepen aanvoerde tijdens de Slag aan de Leie. Albert I hield de Duitsers vier jaar aan de praat. Leopold III vier dagen.

Halfweg die gevechten ontstaat op 25 mei 1940 in het kasteel van Wijnendale de historische ruzie tussen Leopold III, premier Hubert Pierlot en ministers Paul-Henri Spaak, Arthur Vanderpoorten en Henri Denis. Zij willen de vorst ervan overtuigen om met hen het land uit te vluchten. Dat is ook de wens van de Britse premier Churchill. Leopold weigert. Hij schermt met een letterlijke interpretatie van de grondwet die de koning het opperbevel over het leger geeft.

De regering vlucht, de koning blijft, goed beseffend dat de opmars van de Duitsers enkel te vertragen valt, niet te stoppen. Maar die paar dagen, zo betoogt Leopold III in zijn boek, die waren allesbepalend. In zijn boek wordt de Britse historicus Basil Liddell Hart geciteerd: “Als Leopold III België vanaf 25 mei had verlaten, dan zou het Belgisch leger meteen de wapens hebben neergelegd. De kansen voor de Britten om nog weg te komen uit de omcirkeling zouden zeer klein zijn geweest. We kunnen dus redelijkerwijze stellen dat het Engelse leger is gered door koning Leopold III.”

In haar hagiografie gaat Olive Muire nog een stap verder: “Het Belgische leger offerde zich tot de limieten van z’n middelen op in achterhoedegevechten en liet het Britse leger toe weg te geraken uit Duinkerke. Dit wapenfeit wordt door iedereen erkend als de basis van de overwinning.”

Dit lijkt ook de eigen en enige realiteit te zijn van Leopold III. En nu hij is bevrijd, valt er wat hem betreft maar één ding te regelen: een vliegtuig.

‘Koning rat’

In het boek beschrijft Leopold III zijn eerste ontmoeting met de Amerikaanse generaal Alexander Patch, op 8 mei 1940: “Patch vertelde me dat hij orders had gekregen van zowel zijn eigen regering als de Belgische dat hij me moest beletten om naar België terug te keren.”

Net na de bevrijding is zijn broer, prins Karel, aangesteld als regent. Die zal hem op 9 mei 1945 met een kleine regeringsdelegatie komen bezoeken. Dat zijn broer op zijn troon is gaat zitten, zit Leopold III al niet lekker. Wat hem nog veel minder lekker zit, is dat hij de volgende avond via zijn kabinetschef moet vernemen dat de Belgische delegatie voorbij zijn villa is gereden, maar heeft besloten om de avond zonder hem door te brengen in een herberg in Sankt Wolfgang, zo’n 5 kilometer bij hem vandaan. Leopold stuurt iemand uit z’n gevolg, burggraaf Gatien du Parc, naar de herberg: “Om mijn broer te melden dat ik met ongeduld op hem wacht.”

In zijn boek schrijft hij: “Ik kon mij niet voorstellen dat mijn bevrijding zo slecht ontvangen zou worden. In plaats van naar België terug te keren, zoals wij hadden verwacht, werd mij gevraagd om alle leden van de delegatie een voor een te ontvangen. Elk van hen ontraadde mij een terugkeer.”

Er moet aan de koning worden uitgelegd dat de via de bioscoopjournaals gekomen eerste beelden van massagraven in het concentratiekamp van Buchenwald een verschrikkelijke indruk hebben gemaakt op de bevolking. Dat er in enkele dagen tijd 40.000 “incivieken” zijn opgesloten en er dagelijks hele inboedels op straat worden gegooid. En ook: dat de Britse pers hem “koning rat” noemt en de Belgen zich belazerd voelen doordat hun koning zich liet ontvangen door Hitler en ook nog eens in het geheim trouwde terwijl de bevolking leed.

Klaarstaand vliegtuig

Historici zijn het er al 75 jaar over eens dat een terugkeer van Leopold III in 1945 een burgeroorlog zou hebben ontketend. Historicus Reginald de Schryver, zoon van de toenmalige katholieke toppoliticus August de Schryver, ging nog verder: “De anti-Leopoldisten hadden Leopold zeker vermoord.”

Het heeft een haar gescheeld of Leopold III was begin juni 1945 gewoon op eigen initiatief naar België teruggekeerd. Hij raakte goed bevriend met generaal Patch. “Hij was zo geschokt door de houding van de Belgische regering dat hij me aanbood om me zijn persoonlijk vliegtuig ter beschikking te stellen”, schrijft Leopold. “De volgende dag al kreeg hij te horen dat dit vliegtuig geen toelating zou krijgen om te landen in België.”

Premier Achiel Van Acker kwam op bezoek, om hem te smeken te blijven waar hij was. Volgens Leopold III zei Van Acker: “Als ik u meeneem, gaat de hele economie van het land tegen de grond.”

Leopold stuurt zijn moeder, koningin Elisabeth, naar Engeland voor een ontmoeting met Churchill om er een handgeschreven brief waarin hij zich beklaagt over de “lasterlijke aantijgingen”, maar de Britse premier wil zelfs de brief niet in ontvangst nemen.

De vorst schrijft: “Hij was, zogezegd, te druk bezig met zijn electorale campagne.”

Belastende documenten

Het wil Leopold III maar niet lukken zijn eigen irrelevantie in te zien. De wereld is vijf jaar zonder hem blijven doordraaien. Toch blijft hij de premier volgens zijn eigen woordkeuze “convoceren”, wat betekent dat Achiel Van Acker op 14 en 15 juni opnieuw helemaal naar Oostenrijk moet.

Leopold III: “Tijdens deze bijeenkomsten werd beslist dat ik op 18 juni naar België zou terugkeren. Van Acker zou mij vooraf gaan in Brussel om alles voor te bereiden. Hij keurde de troonrede die ik hem voorlegde goed. Maar toen ik hem vroeg om zijn terugkeer met een dag uit te stellen, zei hij dat hij verplicht was om me op 15 juni rond vier uur ’s namiddags ‘om politieke noden’ te verlaten. Wat was mijn verrassing groot toen Van Acker me op 17 juni 1945 per telegram liet weten dat zijn regering ‘niet de verantwoordelijkheid kon nemen voor de onvermijdelijke politieke gevolgen, verbonden aan de terugkeer van de koning’. Gezien deze omstandigheden had hij z’n ontslag aangeboden bij de regent. Ik bleef ervan overtuigd dat de meerderheid van het land mijn terugkeer wenste.”

Begin juli wordt Achiel Van Acker nog maar eens naar Sankt Wolfgang geroepen. Het is hem deze keer menens om de vorst te doen inzien dat er geen alternatief is. Via via is hem een kopie bezorgd van de ondervraging van de tolk ten tijde van het onderhoud tussen Hitler en Leopold III. Hij heeft die documenten bij zich. En ook de notities van Victor Van Straelen, de directeur van het Koninklijk Natuurhistorisch Museum. Hij is een goede vriend van de vorst en ging hem in april 1944 bezoeken in z’n kasteel in Laken.

Volgens die notities zei Leopold III toen tegen Van Straelen dat hij bij de bevrijding liever ver weg van België zou zijn. Hij wou met die geallieerde generaals, die hij benoemde als “brutaal en onhandig”, liever niks te maken hebben. Volgens Van Straelen was het eerder Leopold III zelf die na D-Day z’n verbanning had bewerkstelligd dan Adolf Hitler.

Referendum

In zijn boek beschrijft Leopold III de conversatie hierover als volgt.

Achiel Van Acker: “Ik bezit hier alle documenten die u aanbelangen. Als u troonsafstand doet, dan gaan ze allemaal in rook op. Ik verbrand ze voor uw ogen!”

Leopold III: “Dit is een taalgebruik dat ik nooit zal tolereren! Ik zal niet terugkeren naar België, maar ik ga ook niet afzien van mijn grondwettelijke prerogatieven, zolang de Belgische bevolking zich niet heeft uitgesproken. En wat uw documenten betreft: doe ermee wat u wil!”

In de avond van 13 juli 1945 belegt Leopold III een familieraad. Met z’n moeder. Met z’n broer, de regent. De familie besluit dat er een nationaal referendum moet komen over Leopold III.

De politieke crisis is vanaf dat moment totaal. De regering-Van Acker is al ontslagnemend, al heeft regent Karel dat geweigerd.

Op 20 juli spreekt Achiel Van Acker de kamer toe. Hij openbaart in negen punten de notities van Victor Van Straelen. Eindigend bij punt negen zegt hij: “Hij drukte de wens uit om niet aanwezig te zijn wanneer tussen Belgen de vuile was zou worden uitgehangen, eens de Duitsers zich uit het land zouden terugtrekken.”

Op 30 september 1945 is er nog maar eens een bijeenkomst met regent Karel, Van Acker en Leopold III. Die schrijft: “Ze stelden voor om in ruil voor een belangrijk bedrag prinses Liliane naar België te laten terugkeren met Boudewijn, en er te blijven tot hij meerderjarig zou zijn. Karel zou zo lang regent blijven. Uiteraard werd dit aanbod met misprijzen en verontwaardiging verworpen.”

Het referendum vindt plaats op 12 maart 1950. 57,68 procent stemt voor een terugkeer van Leopold III, maar dat cijfer verbergt de enorme tegenstelling tussen de twee landsdelen. Op 22 juli 1950 om 7.30 uur ’s ochtends landt Leopold III in een vliegtuigje met daarin ook zijn zonen Leopold en Albert in Evere. Over de verdere tocht naar zijn paleis in Laken schrijft hij: “Die verliep bijna heimelijk, met een inzet van buitensporige ordemaatregelen. Ik had een verwelkoming en een escorte voorgesteld in overeenstemming met de koninklijke waardigheid en een discrete ordedienst.”

Van zodra bekend raakt dat Leopold III terug in het land is, breekt overal in Franstalig België protest uit. In Grâce-Berleur, bij Luik, vallen vier doden nadat de rijkswacht op demonstranten heeft geschoten. Een paar dagen later doet Leopold III troonsafstand ten gunste van Boudewijn.

Morgen: en toen viel ook nog de atoombom.