‘Dit is spelen met de gezondheid van mensen’: als op Instagram tussen de leuke plaatjes ook ‘de waarheid over corona’ staat
Op Instagram deelt een groep mensen niet alleen leuke plaatjes en lifestyletips, maar ook ‘de waarheid over corona’. Denk aan complottheorieën met onder meer Bill Gates of 5G in de hoofdrol. ‘Dit is spelen met de gezondheid van mensen.’
‘Er bestaat al maanden een vaccin tegen Covid-19. Maar u krijgt het niet, omdat er mensen zijn die liever de angst laten heersen, de rijken rijker maken en de armer armer.’
Deze videoboodschap deelde popster Madonna vorige week met haar 15 miljoen Instagram-volgers. In de video was niet zijzelf maar haar “heldin” Stella Immanuel te zien, een arts die “de waarheid deelt die ons allen zal bevrijden”.
Instagram verwijderde de beelden omdat het om nepnieuws ging. Toch zijn er op het platform nog tal van andere bedenkelijke of suggestieve berichten over corona terug te vinden. Die van het Nederlandse topmodel Doutzen Kroes, bijvoorbeeld. Zij vraagt zich af of overheden, bedrijven en media “ons wel gezond willen hebben” en stelt voor dat mensen zich “meer vragen stellen” en dat ze “wakker” moeten worden.
Josje Huisman
Dichter bij huis zijn er ook accounts in diezelfde complotsfeer. Josje Huisman, ex-zangeres bij K3, riep recent haar 200.000 volgers op om zich te verzetten tegen maatregelen als de avondklok. Ook een veel gevolgde ‘fashion entrepreneur’ (emmagelaude, meer dan 45.000 volgers) plaatste al geregeld vraagtekens bij de aanpak en het gevaar van het virus op haar account. Een minder bekende lifestylefotografe (Charlotte_the_eclectics, meer dan 5.000 volgers) verwijst expliciet naar 5G en Bill Gates, alsof ze een rol zouden spelen in de pandemie.
Vraag je het digitalemediaexpert Clo Willaerts, dan zegt ze dat ze deze trend bijzonder onrustwekkend vindt. “Je mag echt niet onderschatten hoeveel impact influencers hebben. Voor een merk of overheid is het niet evident om mensen te beïnvloeden. Maar van iemand waar mensen naar op kijken, wordt veel aangenomen.”
Vast in bubbel
Hoe groot is die impact? Hoeveel mensen geloven dit soort desinformatie? Stef Aupers, hoogleraar mediacultuur aan de KU Leuven en gespecialiseerd in complottheorieën, kan er niet echt een cijfer op plakken. Hij stelt dat natuurlijk niet elke Instagrammer zo’n bericht voor waar aanneemt. “Ik schat in dat maar een kleine minderheid, een vijf procent misschien, er geloof aan zal hechten.”
Ook hij is niet gerust. “Het lastige is dat je op social media, door de algoritmes die er gelden, snel in een zogenaamde echo chamber kan belanden: een bubbel waarin je alleen maar dezelfde verhalen hoort.” Terwijl tegengeluiden net belangrijk zijn. “Hoor je die niet, dan is de kans groter dat je vast komt te zitten in een bepaald geloof.” Dat kan potentieel gevaarlijk zijn. In de eerste plaats voor de believer, wanneer die effectief begint te handelen naar zijn of haar overtuiging en in het geval van corona de veiligheidsmaatregelen achterwege laat. “Maar er is ook het risico op schade bij anderen. Denk aan de ouder die overtuigd raakt dat een vaccin vergif is en zijn of haar kind dat onthoudt.”
Dat het complotdenken zijn weg vindt naar Instagram, een medium waar het vooral over lifestyle gaat, lijkt niemand vreemd te vinden. De tijd dat alleen die ene gekke tante of de man met zijn aluminiumhoedje gelooft in samenzweringstheorieën, ligt achter ons. “Het wordt allemaal meer mainstream”, zegt Aupers. Zeker nu, in onzekere coronatijden, is er een perfecte voedingsbodem. “Er is nog altijd heel veel dat we niet weten over het virus. Hoe het precies ontstaan is, welke de effecten zijn... Wetenschappelijke experts spreken elkaar ook nog eens tegen. Dat an sich is normaal, zo werkt wetenschap. Maar die inconsistentie kunnen mensen moeilijk verdragen.”
Spelen met gezondheid
Socialmediaexpert Clo Willaerts vraagt zich af in welke mate het de influencers beloont, om zulke complotberichten te posten. “Ik kan me voorstellen dat ze hier veel reacties mee losweken. En zelfs als die negatief zijn, genre ‘Wat voor onzin kraam jij uit’?, is dat niet per se slecht. Voor veel influencers is het engagement, de mate waarin anderen op hun posts reageren, van groot belang.”
Maar, benadrukt ze, het mag niet over hartjes verzamelen gaan. “With great power comes great responsibility. Influencers moeten stilstaan bij de impact die ze hebben. Met dit soort berichten spelen ze met de gezondheid van mensen.”
Desinformatie online counteren, blijkt in elk geval niet evident. Online platformen die berichten verwijderen, lopen voortdurend achter de feiten aan. “Censuur werkt niet”, meent Brecht Decoene, moraalfilosoof en auteur van Achterdocht tussen feit en fictie. Kritisch omgaan met complottheorieën. Volgens hem is het koren op de molen van complotdenkers. “Zij gaan er al vanuit dat er informatie wordt achtergehouden. Voor hen is zo’n bericht verwijderen net het bewijs dat iemand ze het zwijgen wil opleggen.”
Er bestaat volgens hem geen magische truc waarmee je iemand weer op een ander denkspoor krijgt. “Je moet vooral met iemand vanuit een vertrouwensrelatie kunnen spreken. Dat vergt niet alleen veel tijd en energie, maar ook veel voorkennis.”
Het efficiëntst is volgens de moraalfilosoof om meer in te zetten op wetenschappelijke geletterdheid en mediawijsheid. “Mensen moeten weten hoe wetenschap werkt. Idem voor de media. Als we hen leren informatie kritisch te bekijken maar ook betrouwbare bronnen te gebruiken, raken we het verst.”