Wanneer 5G-bezorgdheid omslaat in complotverhalen

“Ik breng veel tijd door op Facebook.” Els* (50+) vertelt aan de telefoon dat ze heel erg bezig is met hoe lichaam, geest, voeding en de rest van de omgeving elkaar beïnvloeden. Tijdens de lockdown raakte ze, net als de rest van de wereld, in de ban van het coronavirus. “Ik ben zelf op zoek gegaan naar verklaringen. Waar komt dat virus vandaan? Ik ben op studies uitgekomen die u als complottheorieën zal wegzetten.”

Els zag er, in tegenstelling tot heel wat andere mensen die De Morgen contacteerde, geen graten in om met een journalist te telefoneren. “Ik besef dat wij het niet eens zullen zijn. Maar jij doet ook maar je job. En die kan je verliezen als je niet schrijft wat je moet schrijven.” Wat De Morgen precies moet brengen volgens haar? “Begin al eens met het feit dat het niet bewezen is dat 5G ongevaarlijk is.”

In verschillende Facebook-groepen worden filmpjes en artikels gedeeld waarin beweerd wordt dat elektromagnetische straling schadelijk is voor het menselijk lichaam: we worden minder vruchtbaar, de kans op kanker neemt drastisch toe, we ontwikkelen slaapproblemen en we worden depressief. De komst van 5G zal die effecten alleen maar versterken.

“De vruchtbaarheid zal er drastisch op achteruitgaan. Als we de uitrol van 5G zijn gang laten gaan, kunnen we ons op termijn niet meer voortplanten”, uit Els een van haar grootste bezorgdheden. Daarmee citeert ze onder anderen professor emeritus aan de universiteit van Washington Martin Pall. Hij poneerde in 2019 dat de volledige mensheid steriel zou worden als we de elektromagnetische straling waar we vandaag al in wandelen niet meteen uitzetten. En als we het dan nog niet doorhebben, zullen onze hersenen over vijf tot zeven jaar degenereren tot op het punt dat ons brein niet meer kan functioneren.

Waanzin

Het is een grote frustratie in de onlinegroepen dat de overheid en de telecomoperatoren burgers voor een voldongen feit zetten. 5G komt er, of we dat nu willen of niet. Voor een kleine groep mensen voelt het aan alsof er een groot experiment wordt losgelaten op de bevolking. De traditionele media en wetenschappers die de effecten van straling in die traditionele media duiden, zitten volgens hen in de broekzak van de overheid en telecomspelers.

Een filmpje dat regelmatig gedeeld wordt in socialemediagroepen die zich verzetten tegen de uitrol van 5G is een fragment uit een hoorzitting van de Amerikaanse Senaat op 6 februari 2019. Daarin ondervraagt de Democratische senator Richard Blumenthal vertegenwoordigers van de Amerikaanse telecomindustrie. Op zijn vraag of de industrie geld heeft vrijgemaakt om onderzoek te doen naar de impact van straling op de gezondheid en of er op dat moment onderzoeken lopen, buigen de vertegenwoordigers van de industrie het hoofd: op dat moment is er geen budget, noch lopen er onderzoeken. Het filmpje wordt meestal gedeeld met titels als: ‘Wireless Industry Admits That No Safety Testing Has Been Conducted For 5G Technology’. Dit soort berichten zijn geen fakenieuws, maar ze spelen wel een belangrijke rol in het vergroten van ongeloof en wantrouwen.

Een gevoel waar mensen zoals de al vernoemde Martin Pall op hun beurt in elke presentatie, video of tekst op inspelen. “In plaats van effectief de biologische effecten van 5G-straling te testen, heeft de FCC (Federal Communications Commission in de Verenigde Staten, FE) gekozen om tientallen miljoenen 5G-antennes te laten installeren zonder enige stralingstest. Dat is de waanzin waar we ons in bevinden”, schrijft Pall in een 90 pagina’s tellend document dat acht schadelijke gevolgen van straling opsomt. Schadelijke gevolgen die volgens experts aan onze universiteiten helemaal niet bewezen zijn.

Toen Proximus op 1 april aankondigde dat het zou starten met de uitrol van zijn 5G-netwerk, hadden tegenstanders van 5G in België ook het gevoel dat die technologie hen opgedrongen werd. De link naar het nieuws werd tientallen keren gedeeld.

Puzzelstukjes

Als buitenstaander is het moeilijk om een rode draad te vinden in het kluwen. Er worden links gedeeld over de gezondheidseffecten van 5G, de gevolgen voor onze privacy, artikels over hoe het coronavirus eigenlijk dient om mensen binnen te houden om ongezien een 5G-netwerk uit te rollen, en insinuaties dat ook Starlink, de satellieten van de Amerikaanse technologieondernemer Elon Musk, niet te vertrouwen is.

Er hangt in 5G-groepen heel wat wantrouwen. Zo worden bijvoorbeeld foto’s van de vernieuwde lampen in het Brusselse Noordstation gedeeld. Daar zouden stiekem 5G-antennes in verstopt kunnen zitten.

Een ander voorbeeld is een videofragment uit Nederland, waarin Mona Keijzer, staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat, in februari 2020 uitlegt dat 5G kan worden gebruikt om aan ‘crowd control’ te doen wanneer een grote groep mensen samenkomen voor festivals of demonstraties. Politiediensten hebben zo inzicht in hoe groepen zich bewegen. De technologie kan gebruikt worden om iedereen gerichte informatie te bezorgen. In Facebook-groepen betekent die ‘crowd control’ iets helemaal anders. Er wordt gevreesd dat 5G-straling groepen mensen een pijnimpuls kan geven. Die moet mensen bevriezen of doen wegrennen.

Uitzonderlijk uit dat wantrouwen zich in acties. In Pelt staken vandalen een 5G-mast in brand. Dachten ze. Het ging om een 4G-mast.

Tussen al de onrustwekkende berichten helpen groepsleden elkaar met tips over hoe ze hun leven en huis stralingsvrij kunnen maken. Die tips gaan van stralingswerende verf over een kooi van Faraday bouwen (een metalen constructie die ervoor zorgt dat statische elektrische velden niet kunnen doordringen) tot ondergoed dat elektromagnetische straling weert. Dat laatste soms al lachend, soms niet.

“In het begin heb ik me erg laten meeslepen in alles wat ik op het internet las”, zegt Els. “Maar als je je bronnen checkt, zal je zien dat het allemaal puzzelstukjes zijn die uiteindelijk leiden tot een enorme beerput. Je moet daar geen universitair diploma voor hebben.”

Puzzelstukjes, we zijn er. Sociale netwerken zoals Facebook, Twitter en Instagram en berichtendiensten zoals Messenger en WhatsApp maken het mogelijk om in één klik of één swipe op het volgende puzzelstukje te stuiten. Wie een namiddag tijd neemt om op YouTube of Facebook te zoeken naar de gezondheidsimplicaties van 5G, riskeert aan het eind van de avond te lezen dat het coronavirus een construct van Bill Gates is, waar hij met een vaccin veel geld aan wil verdienen. Je hebt maar twee puzzelstukken nodig om van start te gaan: ‘5G’ en ‘health’.

“Er bestaat niet één theorie, maar een veelheid aan theorieën”, zegt Brecht Decoene, moraalfilosoof en auteur van Achterdocht tussen feit en fictie: kritisch omgaan met complottheorieën. Zo zijn er berichten die beweren dat het coronavirus een uitvinding is om mensen op te sluiten en zo stiekem een immens 5G-netwerk uit te bouwen. Andere theorieën zeggen dan weer dat 5G net het immuunsysteem in het menselijk lichaam aantast waardoor het coronavirus zoveel schade heeft kunnen aanrichten. Dat zijn twee theorieën die onmogelijk allebei waar kunnen zijn. “Je moet vaststellen dat er in de 5G-complotcluster heel veel, vaak afwijkende verhaallijnen samenkomen, die met elkaar vervlochten zijn.”

“Eigenlijk doen de feiten er voor een groep complotdenkers in zo’n theorie er niet echt toe, het gaat om gevoelens”, zegt Decoene. “Een gevoel van vrijheid, een gevoel dat de gezondheid van burgers niet serieus genomen wordt, een gevoel van onderlinge verbondenheid. Want als er één component is die alle complotdenkers bindt, dan is het dat gemeenschappelijk idee dat iedereen in zijn blootje gezet wordt door overheden, bedrijven, media en wetenschappers.”

Onzeker en angstig

Op zich zijn complottheorieën volgens Brecht Decoene een manier om vat te krijgen op de wereld. Ze kunnen ook dienen om onrecht uit de wereld te helpen. Als Bob Woodward en Carl Bernstein van The Washington Post hun ‘complotgevoel’ niet hadden gevolgd, dan was het Watergate-schandaal, dat uiteindelijk tot het ontslag van de Amerikaanse president Richard Nixon leidde, nooit uitgekomen. “Gevoel op zich is nooit voldoende om een complotknoop te ontwarren. Weten welke procedures je moet volgen om tot betrouwbare feiten te komen is essentieel. Maar die vaardigheid ontberen veel complotgevoeligen.”

“Daarnaast zit achterdocht diep in onze menselijke natuur. Het is een nuttige eigenschap om niet meteen alles te geloven. Uit onderzoek blijkt wel een lichte tendens die erop wijst dat mensen die in complotten geloven vaker een minder wetenschappelijke achtergrond hebben. Daarnaast zouden ze ook meer onzeker en angstiger zijn. Maar dat zijn statistieken. Het zegt niet per se iets over de partner, de vriend of de collega die tegenover je zit en van zulke zaken overtuigd is.”

Dat Facebook-groepen waar de gekste theorieën over het coronavirus en 5G gedeeld worden vooral tijdens de eerste lockdown aan populariteit wonnen, verbaast Decoene niks. Mensen zaten thuis en hadden meer tijd om daarmee bezig te zijn. De Facebook-groep ‘5G IN BELGIË - NEEN !’ groeide bijvoorbeeld in enkele weken tijd naar meer dan 18.000 leden. Ondertussen is het aantal weer wat gezakt onder die 18.000. “In tijden van oorlog lopen de kerken vol. Een pandemie is dan wel geen oorlogssituatie, maar het zorgt voor een onzekerheid die we niet gewoon zijn. De combinatie van een wereldwijd virus en een nieuwe technologie zorgt voor een snellere verspreiding voor absurde theorieën.” 

Waar wetenschappers in onzekere tijden zo voorzichtig mogelijk zijn bij het trekken van conclusies over fenomenen zoals 5G of het nieuwe coronavirus, zullen hardnekkige complotdenkers met heel weinig informatie snel linken leggen. “Zeggen of toegeven dat je iets (nog) niet weet, is ook een vorm van kritisch denken, maar daar kunnen sommige mensen moeilijk mee om.” En het verschil is op het eerste gezicht subtiel, maar heeft verregaande gevolgen in de manier waarop mensen redeneren. “Ik geloof ook dat alles wat in de wereld gebeurt een oorzaak heeft, maar daarom zit achter alles nog geen bedoeling”, zegt Decoene. “Complotdenkers geloven niet in toeval, alles is onherroepelijk met elkaar verbonden.”

*Els is een fictieve naam. De echte naam is bekend bij de redactie.