Eén maand na de nieuwe coronamaatregelen: wat hebben we bijgeleerd over deze gezondheidscrisis?

Sinds 29 juli mag elk gezin in ons land nog nauwe contacten hebben met vijf vaste personen, kinderen niet meegerekend. Bijeenkomsten van familie en vrienden zijn beperkt tot maximaal tien mensen. En winkelen moest alleen en voor maximaal een half uur, maar dat geldt nu niet meer. De provincie Antwerpen, de eerste broeihaard van de tweede corona-opstoot, voerde nog strengere maatregelen in, zoals een avondklok, een veralgemeende mondmaskerplicht, en verplicht thuiswerk behalve waar dat niet kan. Die  Antwerpse maatregelen zijn intussen wel teruggeschroefd. Tijd voor een terugblik.

Sinds halfweg juli worden we geconfronteerd met een heropflakkering van het coronavirus. Maar die tweede golf is vooralsnog een golfje gebleken. Op de piek van de eerste golf, halfweg april , telden we gemiddeld goed 1.600 nieuwe coronabesmettingen per dag. Nu zijn dat er op de piek ruim 600  per dag.

Maar eigenlijk zijn die cijfers ook niet te vergelijken. Want we testen nu veel meer: niet alleen de ernstig zieken en het zorgpersoneel, maar ook mensen met milde symptomen of zonder symptomen. Geschat wordt dat we nu zowat 1 op de 3 besmettingen opsporen; begin maart was dat nog amper 1 op de 30.

"In maart en april hebben we heel weinig mensen getest, en hadden we al een grote golf", zegt specialiste infectieziekten Frédérique Jacobs, ook de Franstalige woordvoerster op de  persconferentie van het crisiscentrum. "Nu testen we veel meer mensen, en hebben we minder hoge cijfers. Dus kunnen we niet spreken van een tweede golf. Maar als we niets doen, gaan we naar een tweede golf."

Bekijk hier het interview met Frédérique Jacobs in een reportage over  corona in Brussel op 12 augustus in Terzake (lees verder onder video): 

In de ziekenhuisopnames en overlijdens zien we een wereld van verschil. Op de  piek van de eerste golf lagen er bijna 5.800 coronapatiënten in het ziekenhuis. Op de piek van de tweede corona-opstoot zijn dat er 340. Een vergelijkbaar beeld  in de overlijdens door het coronavirus. Tijdens de eerste maand van de eerste golf telden we méér dan 5.000 doden.  Maar tijdens de eerste maand van deze corona-opstoot zijn 140 sterfgevallen geregistreerd, veel mínder dus.

Tijdens de eerste golf zijn we compleet overvallen door het coronavirus. Dat was wellicht al sterk in ons land verspreid nog vóór we doortastende maatregelen namen. Nu weten we al korter op de bal te spelen. We testen meer om besmette patiënten sneller te isoleren, en hun risicocontacten in quarantaine te zetten. We dringen het virus ook sneller terug door onze contacten opnieuw te beperken en een mondmasker te dragen waar het druk is. En we slagen er veel beter in om de epidemie in de woonzorgcentra onder controle te houden.

Méér dan 9 op de 10 Vlaamse woonzorgcentra blijven nu gespaard van coronabesmettingen. Tijdens de  eerste golf waren dat er amper 5 op de 10, zo blijkt uit cijfers van het Agentschap Zorg & Gezondheid. In de voorbije twee maanden overleden in de Vlaamse woonzorgcentra ruim 50 bewoners aan de gevolgen van het coronavirus. Maar tijdens de eerste golf vielen daar meer dan 2.600 doden te betreuren. Het wijst er allemaal op dat het virus nu vooral rondgaat in de jongere leeftijdscategorieën, waar mensen minder vaak en minder ernstig ziek worden.

Toen ons land in maart op slot ging, was alles verboden wat niet was toegestaan. Begin juni al geeft premier Wilmès het signaal dat we de teugels mogen vieren. "Alles zal worden toegestaan, behalve de activiteiten die specifiek worden uitgesloten", zegt Wilmès na een Nationale Veiligheidsraad. Voortaan mag eenieder tien nauwe en wisselende contacten per week hebben, en vanaf juli 15 contacten.

Bekijk hier een fragment met Sophie Wilmès op 3 juni na de Nationale Veiligheidsraad (lees verder onder de video):

Nog vóór de coronabesmettingscijfers half juli weer echt beginnen te stijgen, waarschuwt specialiste infectieziekten Erika Vlieghe al dat we te laks zijn geworden. "Wat mij zorgen baart, is de evolutie van alles. De hele maatschappij staat open, er zijn feestjes allerhande, er lijkt niks aan de hand. Ja, we zijn er niet gerust in."

Bekijk hier een fragment met Erika Vlieghe op 13 juli in de Vlaamse Coronacommissie (lees verder onder de video):

Goed een week later rapporteert gezondheidsinstituut Sciensano dat mensen vooral besmet worden tijdens familiefeesten en vieringen. Er is ook vaak sprake van besmettingshaarden in gemeenschappen met buitenlandse wortels, waar mensen vaker in grotere gezinnen en ook met meerdere generaties onder één dak wonen.

De epidemie blijkt vooral te broeien in armere, dichtbevolkte buurten in grootsteden, waar mensen dicht op mekaar leven. In de stad Antwerpen circuleert het virus sterk in wijken als Oud-Borgerhout, Deurne-Noord en Antwerpen-Noord. En in het Brussels gewest is dat het geval in Brussel-stad en gemeenten als Anderlecht, Molenbeek, Sint-Joost-ten-Node en Schaarbeek. Maar eind juli breidt de epidemie opnieuw uit in zowat alle Vlaamse provincies.

We hebben de coronamaatregelen te veel versoepeld, moeten we achteraf besluiten. Met 15 wisselende contacten per week en per individu kreeg het virus weer vrij spel. "Het loslaten van het sociale leven - daar moet je eerlijk in zijn achteraf bekeken - is een kapitale fout geweest. Vijftien wisselende contacten per week: de facto is dat iedereen", zegt de Antwerpse burgemeester Bart De Wever.

Bekijk hier het interview met Bart De Wever op 31 juli in Terzake (lees verder onder de video):

"Het is duidelijk dat dit veel te ver is gegaan", maakt viroloog Steven Van Gucht dezelfde analyse. "Ik denk niet dat we nog naar die situatie kunnen terugkeren, want dat speelde wel heel hard in de kaart van het virus. Het is een recept voor hetzelfde scenario als we nu beleven."

Bekijk hier een fragment met Steven Van Gucht op 12 augustus tijdens de persconferentie van het Crisiscentrum (lees verder onder de video):

Tijdens de eerste golf was ons land compleet in snelheid genomen door het coronavirus. Experts en politici waren het er dan ook over eens: als het virus opnieuw de kop zou opsteken, was het streefdoel om 'microchirurgisch' in te grijpen en lokale uitbraken tijdig in te dijken. Maar zeker in een dichtbevolkt land staat of valt dergelijk maatwerk met een efficiënte contactopsporing.

En half juli knelt daar nog altijd het schoentje. "Bottomline is: de contactopsporing werkt niet om een antwoord te bieden op wat zich aan het afspelen is met de tweede golf", zegt epidemioloog Pierre Vandamme. We verliezen gigantisch veel tijd, en intussen is het virus zich ongelooflijk snel aan het verspreiden." 

Bekijk hier het fragment met Pierre Van Damme op 17 juli in de Vlaamse Coronacommissie (lees verder onder de video):

Intussen is enige vooruitgang geboekt, maar half juli bereiken de Vlaamse contactonderzoekers maar goed 1 op de 2 besmette coronapatiënten. En van hen geven amper 2 op de 3 hun risicocontacten door. Op die manier wordt maar één derde van de lopende epidemie in kaart gebracht. En het gaat allemaal te traag, want patiënten worden vaak pas gebeld dagen nadat ze positief hebben getest. 

Terwijl het coronavirus weer opflakkert, vragen de contactonderzoekers ook nog te weinig door naar wáár mensen besmet zijn. En er zijn te weinig gezondheidsinspecteurs om op het terrein systematisch bronnen van besmettingshaarden op te sporen, en zo de verdere verspreiding van het virus tegen te gaan. 

In de strijd tegen het coronavirus ziet de Nationale Veiligheidsraad zich eind juli genoodzaakt tot brede en strenge maatregelen. Een nieuwe lockdown van onze economie wordt vermeden. Maar nog tot eind september moet elk gezin zich beperken tot nauwe en wederkerige contacten met vijf vaste mensen. Zo wordt ons sociaal leven voor een groot stuk op slot gezet.

Samenscholingen van meer dan 10 mensen zijn verboden, en alleen kleine evenementen zijn toegelaten. Overal waar het druk is, moeten we intussen een mondmasker dragen. In de provincie Antwerpen, en later het Brussels gewest, worden mondmaskers zelfs overal in het openbaar verplicht. En Antwerpen beslist om voor het eerst sinds de oorlog een avondklok in te voeren.

Het mondmasker voor het grote publiek heeft tijdens de coronacrisis een lange weg afgelegd. Nog vóór ons land in maart op slot ging, werd sterk afgeraden om op straat een masker te dragen. "Dat heeft weinig zin", zei viroloog Marc Van Ranst. "Op straat zitten die virussen niet. Je wordt altijd besmet door een ander mens, maar wanneer je op straat rondloopt, is uw kans bijzonder klein om besmet te worden. 

Bekijk hier een fragment met Marc Van Ranst op 1 maart in Het Journaal (lees verder onder de video):

Viroloog Steven Van Gucht waarschuwde eind maart ook voor een verkeerd gebruik van mondmaskers. "Wanneer we er niet aan denken om onze handen te wassen en een masker op- of afzetten, verhogen we zelfs het risico om besmet te raken. Regelmatig de handen wassen heeft veel meer zin dan het dragen van maskers op straat".

Bekijk hier een fragment met Steven Van Gucht op 25 maart tijdens de persconferentie van het Crisiscentrum (lees verder onder de video):

Dat experts zoals Van Ranst en Van Gucht maskers op straat afraadden, had zijn redenen. Het was zaak om de toen schaarse medische maskers voor te behouden voor het zorgpersoneel, en te vermijden dat mensen daarmee op straat zouden rondlopen. Tijdens de lockdown moesten we trouwens zoveel mogelijk in ons kot blijven. Als we dan toch buiten kwamen, konden we doorgaans anderhalve meter afstand houden, was de redenering, en waren mondmaskers niet nodig.

Maar het vroege voorbehoud bij mondmaskers lokte achteraf scherpe kritiek uit, ook vanuit de zorgsector. 'Ik betreur dat men een mondmasker dragen bijna geblameerd heeft, en eigenlijk heeft gezegd: je mag dat niet doen, want het is zelfs gevaarlijker als je het niet juist gebruikt", zei Inge Vervotte van zorgnetwerk Emmaüs. "Men heeft eigenlijk het zelfgemaakte mondmasker in het verdomhoekje gezet, en nu gaan we moeten zeggen: als je het goed wil doen, moet je het wél gebruiken."

Bekijk hier een fragment met Inge Vervotte en eerst Marc Van Ranst op 16 april in De Afspraak (lees verder onder de video):

Half april werd inderdaad duidelijk dat maskers deel zouden gaan uitmaken van onze versoepelingsstrategie. Toen we begin mei weer meer buiten mochten komen, werden maskers verplicht op het openbaar vervoer, en aangeraden in winkels. Maar het duurt tot begin juli - na een advies van onze Hoge Gezondheidsraad - voor mondmaskers verplicht worden in winkels, en ook in bioscopen, musea en theaters. En eind juli worden ze ook opgelegd in openbare gebouwen, op markten, in winkelstraten en op andere drukke plaatsen.

Dat het mondmasker breed verplicht wordt, heeft vooral te maken met voortschrijdend inzicht en een groeiend draagvlak. De Wereldgezondheidsorganisatie die tot dan heeft volgehouden dat maskers in het openbaar niet nuttig zijn, maakt begin juni een bocht, al is dat rijkelijk laat. Ze raadt mondmaskers dan toch aan in besloten ruimtes en op drukke plaatsen waar het niet mogelijk is om afstand te houden.

Om die plotse koersverandering te verantwoorden, wijst de Wereldgezondheidsorganisatie naar 'nieuwe' informatie dat maskers een barrière kunnen vormen tegen besmettelijke speekseldruppeltjes. Maar ze volgt met haar advies ook schoorvoetend alsmaar meer, ook Europese, landen die het mondmasker al in het openbaar hebben opgelegd.

Intussen gaan een hele reeks steden bij ons maskers overal in het centrum verplichten. De provincie Antwerpen en het Brussels gewest volgen met een veralgemeende mondmaskerplicht. Maar "een mondmasker dragen heeft weinig zin, als je alleen op een bank zit, of door een park of bos wandelt", zegt Steven Van Gucht. "Puur medisch kan je niet verantwoorden om dat overal op te leggen." En sowieso maken mondmaskers vooral een verschil in binnenruimtes, veel minder in open lucht.

Bekijk hier een fragment met Steven Van Gucht op 12 augustus in Terzake (lees verder onder de video):

België is met zijn coronamaatregelen bij de strengste landen in Europa, zeker als het gaat om het terugschroeven van onze sociale contacten. De vaste bubbel van vijf is een verregaande maatregel, maar noodzakelijk om het virus terug in zijn kot te krijgen, zeggen de experts. Die waarschuwen dat de epidemie opnieuw dreigt te ontsporen, als we het virus vrij spel geven.

Het gezondheidsinstituut Sciensano haalt eind juli een grafiek boven om te demonstreren dat de vaste bubbel van vijf voor veel minder ziekenhuisopnames zal zorgen. "Alle inspanningen die we individueel en samen doen, maken wel degelijk een verschil", beklemtoont epidemioloog Boudewijn Catry, "in het bijzonder voor de kwetsbaren onder ons."

Bekijk hier een fragment met Boudewijn Catry op 31 juli tijdens de persconferentie van het Crisiscentrum (lees verder onder de video):

Maar de laatste dagen gaan alsmaar meer kritische stemmen op die de coronamaatregelen op de korrel nemen. We gaan het aantal ernstig zieken en doden door het coronavirus nooit tot nul herleiden, waarschuwt gezondheidseconoom Lieven Annemans. "Vandaag is de balans echt aan het overslaan. Het komt er bijna op neer dat geen enkel risico nog aanvaardbaar is. Dat is natuurlijk onmogelijk, en dat is ook onmenselijk."

Beluister hier het gesprek met Lieven Annemans op 26 augustus in De Ochtend (lees verder onder de audio):

Critici vinden de sterfte door het coronavirus overroepen. Ze wijzen er bijvoorbeeld op dat bijna de helft van de corona-overlijdens in de woonzorgcentra geen bevestigde, maar mogelijke gevallen zijn. En ze beklemtonen dat patiënten uit angst voor het coronavirus doktersbezoek hebben uitgesteld. Daardoor dreigt een hogere sterfte dan normaal, argumenteren ze, door andere ziektes zoals kankers en hartaanvallen. 

Voor de critici zijn de huidige maatregelen buiten proportie, en wordt te weinig stilgestaan bij de negatieve gevolgen. Nu al heeft bijna 1 op de 3 gezinnen inkomensverlies geleden, en zijn bijna 100.000 banen bedreigd. Intussen staat ons sociaal leven op een laag pitje. En dat weegt ook allemaal op ons psychisch welbevinden. Psychologen waarschuwen voor een toename van angsten, depressies, partnergeweld en kindermishandeling.

In een open brief pleiten artsen, verpleegkundigen en psychologen voor wat ze "een omgekeerde lockdown" noemen. In die optiek kunnen risicopatiënten in overleg met hun dokter de nodige maatregelen nemen om zichzelf te beschermen tegen het coronavirus. Maar de meer dan 600 ondertekenaars van de brief vinden het niet langer verantwoord om gezonde mensen sterk in hun vrijheid te blijven beperken.

Voor een veralgemeende mondmaskerplicht zijn er geen goede medische argumenten. Maar de provincie Antwerpen, het Brussels gewest en een lange rij burgemeesters, vooral in grotere steden, grijpen toch naar die maatregel. Want de verplichting om overal in het openbaar - en niet alleen waar het druk is - een mondmasker te dragen, is door de politie makkelijker af te dwingen.

"Een regel moet voor iedereen klaar en helder zijn", argumenteert de Antwerpse provinciegouverneur Cathy Berx. Maar "als u alleen bent in het bos, is de kans dat u een politie-agent tegenkomt ook uitermate gering. En voor elke strafbepaling geldt ook een element van appreciatie wanneer u als ordehandhaver ook effectief gaat optreden."

Beluister hier een fragment met Cathy Berx op 28 juli in De Wereld Vandaag (lees verder onder de audio):

Berx beslist om ook de avondklok in de hele provincie Antwerpen op te leggen: niet alleen in de stad Antwerpen en de brede rand waar het coronavirus vooral rondgaat, maar ook in gemeenten met weinig of geen besmettingen. De gouverneur gebruikt daarvoor ook een epidemiologisch argument: ze wil alsnog vermijden dat het snel oprukkende virus zich verder in de provincie gaat verspreiden.

Maar opnieuw is een avondklok in de hele provincie vooral makkelijker te handhaven. "We hebben dat heel grondig doorgesproken met de politie. En ze zeggen ook: omwille van de helderheid en om verplaatsingsgedrag te vermijden, is het van kapitaal belang om een avondklok op een voldoende ruim niveau op te leggen", legt Berx uit. De gouverneur wil voorkomen dat inwoners uit gemeenten met een avondklok 's nachts uitgaan in buurgemeenten waar die avondklok niet zou gelden.

Beluister hier een fragment met Cathy Berx  op 28 juli in De Wereld Vandaag (lees verder onder de audio):

Beleidsmakers moeten moeilijke afwegingen maken tussen vrijheid en veiligheid. Maar de vraag rijst of maatregelen die als buitensporig worden ervaren, uiteindelijk niet contraproductief zijn. Want ze dreigen bij de bevolking het draagvlak te ondermijnen om zich aan de regels te houden, waar dat wél nodig is om het coronavirus te bedwingen. 

Uit periodieke enquêtes van de Universiteit Gent blijkt dat het draagvlak voor de coronamaatregelen bij de bevolking inderdaad afkalft. Vóór de verstrenging van de maatregelen eind juli was nog bijna 70 procent van de bevraagde Vlamingen gemotiveerd om zich aan de regels te houden. Maar in augustus blijkt dat nog amper 35 procent te zijn, een halvering dus. En maar goed 20 procent blijkt zijn nauwe contacten altijd en helemaal te beperken tot de vaste bubbel van vijf. 

De demotivatie slaat toe in alle leeftijdsgroepen, maar het meest bij jongvolwassenen (18 tot 35 jaar). Die voelen zich vaker in een keurslijf geduwd. En door de verstrengingen zien ze zich meer gedwarsboomd in hun zomeractiviteiten, zoals feestjes en festivals. Dat ons sociaal leven sterk is ingeperkt, weegt voor jongeren wellicht zwaarder dan voor de oudere generaties.

Het draagvlak brokkelt dus af, en dat heeft met een samenspel van factoren te maken. De acute dreiging van het coronavirus lijkt weggeëbd. Want anders dan in de eerste golf tellen we veel minder ziekenhuisopnames en sterfgevallen. En de opgelegde vrijheidsbeperkingen beginnen ook lang te duren en zwaar te wegen.

Maar de coronamaatregelen veranderen ook snel, zijn niet altijd goed beargumenteerd, en bij momenten warrig gecommuniceerd. Dat zet ook een domper op de motivatie van de Vlamingen. Die achten zich minder en minder in staat om de regels na te leven. En ze vragen zich meer en meer af in hoeverre die regels ook hélpen om de corona-epidemie in te dijken. 

Tenslotte "zien we dat lokale overheden in een controlerende, dwingende kramp schieten", zegt motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste. Hij waarschuwt voor té strikte maatregelen, zoals een veralgemeende mondmaskerplicht. "We vragen daar een inspanning die eigenlijk niet oplevert. Dus laten we selectief zijn in wat we vragen van de bevolking."

Beluister hier het gesprek met Maarten Vansteenkiste op 19 augustus in De Ochtend (lees verder onder de audio):

Ook viroloog Steven Van Gucht waarschuwt voor coronamoeheid. “Mensen zien het licht aan de horizon niet meer schijnen. Dat is een groot probleem, maar het is begrijpelijk, want dit duurt heel lang. We zijn als mens een sociaal wezen en we hebben contact nodig, maar dat wordt ons nu eigenlijk afgenomen. Dat is het grootste probleem voor de komende maanden.” We moeten dus op zoek naar een duurzame en haalbare strategie om op langere termijn met het coronavirus samen te leven. 

Bekijk hier een fragment met Steven Van Gucht op 12 augustus in Terzake.