Jonathan Holslag over de brandhaarden rondom ons: ‘Het wordt pas gevaarlijk als je oorlog uitsluit’

Politicoloog en geostrateeg Jonathan Holslag (VUB) legt de laatste hand aan een nieuw boek, maar bekijkt intussen met argusogen de vele mogelijke brandhaarden die wereldwijd opduiken. Zo volgt hij de fluwelen revolutie die op gang kwam in Wit-Rusland, de geografische spil van Oost-Europa waar hij in 2017 nog een reportage maakte. Hij vreest er voor een uitputtingsslag. 

“Op dit moment lijkt het zo dat president Loekasjenko zich door zijn gespierde antwoord kan vastklampen aan de macht. We zien hem op de meest vreemde manieren verschijnen, tot en met een kalasjnikov aan zijn arm. Ik denk dat hij zich niet zo snel gewonnen zal geven en dat hij in eerste instantie een akkoord uit de brand zal willen slepen met de Russische president Poetin. Hij wil duidelijk maken dat hij betekenisvol blijft voor Moskou en sowieso de dreiging uitspelen dat, als de EU een stuk het voortouw neemt in de bemiddelingen met de oppositie, dit de Russische invloed niet ten goede komt. De oppositie in Wit-Rusland is van haar kant ook nog niet over het hele land verspreid maar nu vooral actief in Minsk. Het spel is nog lang niet gespeeld.”

De EU steunt de vreedzame activisten, maar wil ook vermijden Poetin een motief te geven om binnen te vallen zoals in Oekraïne. Daarom bemiddelt de EU via de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), ook met Poetin. De juiste tactiek?

“Inderdaad, ik denk dat we Wit-Rusland toch moeten blijven zien als een bufferstaat, een tussenzone tussen Rusland en Europa in zoals Moskou ook Oekraïne en Moldavië ziet. We moeten oog hebben voor die gevoeligheid. We moeten wel de kansen grijpen om Wit-Rusland geleidelijk te veranderen, via investeringen en economische samenwerking. De voorbije twintig jaar hebben we dat laten liggen, waardoor er nu weinig gewicht is voor Europa om een rol van betekenis te spelen. Net om die reden is de neiging van Rusland om actief tussen te komen relatief beperkt. Poetin kijkt de kat uit de boom. Alles hangt af van de hardnekkigheid van de Wit-Russische demonstranten. De vrees is dat het regime nog veel opties heeft om hun verzetshaard uit te putten, hoeveel het ook van zijn geloofwaardigheid verloor.”

In Rusland zelf is óók protest gaande. In Chabarovsk worden sinds half juli wekelijks massabetogingen gehouden tegen de arrestatie van de populaire regiogouverneur. Nu scanderen ze daar steun voor de Wit-Russische oppositie. Zijn protesten in Moskou de volgende stap?

“Dat lijkt me onwaarschijnlijk. Poetin heeft het voordeel dat Rusland meer is dan Moskou en Sint-Petersburg alleen. Zolang het verzet diffuus is en vooral beperkt blijft tot een paar steden, rond soms lokale frustraties, blijft het voor Poetin controleerbaar. Intern kan hij voldoende verdelen en heersen. Net zoals in veel autoritaire landen zijn er bronnen van onrust maar je mag de middelen van autoritaire landen niet onderschatten om dat de kop in te drukken, van internetcensuur, inzet van slimme camera’s tot politiek geweld. Kijk maar naar de vergiftiging van Navalny. De risico’s die je neemt als je in opstand komt, zijn gigantisch.”

Navalny was net bezig aan een kiescampagne voor de regionale verkiezingen, op 13 september. Werd hij daarom nu vergiftigd?

“Het zal moeilijk zijn om de ware toedracht op korte termijn te onthullen. Autoritaire leiders zoals Poetin zijn permanent op hun hoede. Ze wikken en wegen constant wanneer een dissident echt een bedreiging wordt. Het is onvermijdelijk dat we in de komende jaren nog meer dergelijke incidenten zullen zien. Voorlopig is het heel moeilijk voor Russische opposanten om hun verzet uit te breiden. Hongkong was een belangrijke leerschool voor autoritaire leiders. Als je ziet hoe daar een zeer goed georganiseerde verzetsbeweging door China het zwijgen is opgelegd, dan geeft dat ook aan hoe talrijk de opties zijn voor leiders in landen die minder verstedelijkt zijn. Ik vrees dat dictaturen de komende jaren heel hardnekkig zullen blijven.”

Poetin probeert intussen internationaal zijn invloed uit te breiden. Achter de coup in Mali zag u ook de hand van Moskou, want ze leidden coupmilitairen op en voerden een informatieoorlog tegen de Fransen.

“Rusland ziet Noord-Afrika en de Sahel als een tweede, zuidelijke, front om druk te zetten op Europa, na Oekraïne in het oosten. Aan deze Russische invloed wordt al minstens vijftien jaar hard gewerkt. Het begon in Noord-Afrika door politiek-militaire banden aan te halen met Egypte en Algerije. Daar kwam ook Libië bij. Russische ambassades breiden zich nu razendsnel uit in de Sahel-landen. De militaire uitwisseling en steun neemt een hoge vlucht. 

“Ze zetten er heel zware desinformatiecampagnes op om het de Fransen moeilijk te maken. (Zo schreef de Facebook-groep ‘Groupe des patriotes du Mali’, wier leiders onbekend zijn, bijvoorbeeld dat Frankrijk ‘een terreurstaat’ is en ook: ‘Leve de samenwerking tussen Mali en Rusland!, MR). De Russen weten dat de Fransen de uitputting nabij zijn voor wat betreft hun strijd tegen de terreur in de Sahel. Als ze de situatie nog complexer maken, kunnen ze dat als hefboom tegen Parijs uitspelen. Rusland wil zich rondom heel Europa opstellen als een onontkoombare speler. Echt dominantie zullen ze nooit kunnen vestigen, maar ze willen het vermogen behouden om te destabiliseren en druk uit te oefenen.”

Met tientallen miljoenen armen is de potentiële rekruteringsvijver voor terroristen in de Sahel nog groter dan in het Midden-Oosten. Frankrijk en België hebben troepen in Mali. Moeten we naast deze veiligheidsaanwezigheid niet meer inzetten op economische steun?

“Het grote probleem voor Europa is dat we tot nu een nabuurschapsbeleid van lapmiddeltjes voerden. We hebben een heel ambitieus economisch beleid nodig, dat verder moet gaan dan ontwikkelingssamenwerking. We zouden er terug een economische invloedssfeer moeten bouwen. Veel mensen zeggen vandaag dat we niets te zoeken hebben in Afrika. Ik begrijp voor een stukje die overweging omdat we ons omwille van enggeestige economische belangen wegstaken achter dictators, maar als we ons volledig terugtrekken uit de Sahel creëer je een ongezien machtsvacuüm op onze deurdrempel waarop zich akelige dingen kunnen enten. Denk aan radicale islamisme en terrorisme, maar ook aan andere grootmachten die ronduit vijandig staan tegenover Europa. Zoals Erdogan vluchtelingensluizen kan openzetten uit Syrië kan men hetzelfde doen vanuit Noord-Afrika. Dan hangt je toekomst vast aan de gratie van je concurrenten. De regio overlaten aan anderen zou een strategische blunder zijn. Europa moet evolueren van een oppervlakkige wereldwijde diplomatie naar een veel krachtiger en geconcentreerde regionale diplomatie.”

Zo’n diplomatie moeten we ook inzetten om het conflict tussen Turkije en Griekenland over gas in betwiste wateren te bezweren. Waarom wordt dit nu op de spits gedreven?

“Turks president Erdogan vecht voor zijn eigen politieke overleven en speelt in op een aantal opportuniteiten. Gefrustreerd als hij is over het Westen, probeert Erdogan uit de versplinterde wereldorde garen te spinnen. Dat probeerde hij in Syrië en Libië en nu in de Middellandse Zee. Het verschil met Poetin is dat het Erdogan niet echt lijkt te lukken. Waar Poetin overal zijn militaire campagnes won, zit Erdogan in het defensief. Hij is een autoritaire leider in overlevingsmodus, in een economisch zwakke staat, die probeert zijn prestige te behouden door met spierballen te rollen in het buitenland. Ik denk niet dat het hem gaat lukken. Zijn binnenlandse steun blijft afkalven. In Turkije moeten we voorbij Erdogan kijken. We moeten ons afvragen wat we gaan doen als hij ooit verdwijnt. Als hij baan moet ruimen voor gematigder krachten, staan we dan klaar om opnieuw met de Turken in overleg te gaan?”

Hoe groot acht u de kans op een militair conflict in de Egeïsche Zee?

“Wat Erdogan doet, is zeker gevaarlijk en risicovol. Er bestaat dus een kans op militaire incidenten in de Egeïsche Zee. Het NAVO-lidmaatschap van beide landen is op dit moment van weinig tel. Turkije was al een buitenbeentje en binnen de alliantie bestaat door de spanningen tussen de EU en de VS over allerlei thema’s geen strategische consensus meer. Voor Europa is het daarom belangrijk dat we de blik op de toekomst richten. Turkije is meer dan Erdogan alleen.”

De Franse president Macron stuurde oorlogsschepen naar de regio. Gooit dat geen olie op het vuur?

“Voor Frans president Macron spelen grotere regionale belangen mee. De Turken hebben de voorbije maanden in de Middellandse Zee al een vuurgeleidingsradar gericht op Franse fregatten. Die spanning wortelt onder meer in de grote rotzooi in Libië, waar Frankrijk en Turkije aan twee andere zijden van het conflict kwamen te staan. De Turken leverden via de Libische kust wapens. De Fransen en Grieken wilden dat tegenhouden, terwijl de Italianen en de Maltezen zich eerder aan de kant van de Turken schaarden. 

“Nu zijn er de Turkse ambities om het ‘blauwe moederland’ te herstellen door grote delen van de Middellandse Zee te claimen, waarop de Fransen reageren door de Grieken te hulp te snellen. Voor mij typeert het hoe Europa compleet kapot is. Frankrijk, Italië, Duitsland, Spanje rijden voor hun eigen belangen ten koste van de Europese cohesie. Wat je nog hebt, is een Europese vlag en een bureaucratisch sausje op een machtspolitiek tussen Europese lidstaten die begint te lijken op wat we in de 19de eeuw hadden. Er zit geen lijn in wat we doen. We zijn als spelende kabouters tussen de titanen.”

Hebben de Franse versterkingen ook te maken met Libanon, waar er destabilisatie is door de explosie in de haven?

“Libanon hebben we kapot laten verteren door oligarchen. We trokken ons terug. Nu pas rijst het besef dat het een uitvalsbasis kan zijn voor onze concurrenten – Iran via Hezbollah, Rusland of zelfs China op termijn. Het wordt moeilijker voor Frankrijk of de EU om er nog een rol van betekenis te spelen.”

Waar Rusland en Turkije de EU in de Middellandse Zee verdelen, drijft China de VS uit de Zuid-Chinese Zee. Gewaarschuwd wordt dat president Xi na zijn totale machtsgreep in Hongkong weleens gesterkt zou kunnen zijn om nu ook militaire stappen te zetten tegenover Taiwan. Doemdenkerij of realistisch?

“Het wordt pas gevaarlijk als je oorlog bij voorbaat uitsluit. Net als je denkt dat het niet zal gebeuren ga je onverstandige en onbezonnen dingen doen.  Een aantal factoren wakkeren de spanningen tussen China en de VS aan. De Amerikanen zijn wakker geworden in het besef dat China hun positie aan het ondergraven is. Dat proberen ze nu voor een stukje te compenseren door hun militaire aanwezigheid en een economisch conflict met Peking. Dat leidt sowieso al tot hoogspanning. 

“Wat het heel lastig maakt, is dat je discussie hebt over wat de regels zijn van het spel. De Amerikanen vinden dat ze zonder aankondiging boven Chinese militaire oefeningen mogen vliegen in de Oostelijke en Zuid-Chinese Zee. China betwist dat. Dat is natuurlijk heel risicovol. De kans op incidenten neemt zo alleen maar toe. We kunnen niet uitsluiten dat er vroeg of laat opnieuw iets ernstig kan gebeuren zoals in 2001, toen een Amerikaans E3-patrouillevliegtuig crashte op een Chinees toestel. In tegenstelling tot toen heb je nu een klimaat van nationalistische hoogspanning. Je hebt Trump die zit te wachten op de eerste beste kans om zijn vel te redden en zich te profileren als de sterke leider van de VS. Een incident met China zou Trump geen windeieren leggen als dat zou gebeuren. Langs de andere kant beloofde de Chinese leider Xi zijn volk om China tegen 2049 opnieuw te vestigen als toonaangevende macht.”

Bestaat de kans dat Trump om politieke redenen een incident zou escaleren of denk je dat het Pentagon het hoofd dan koel zal houden?

“Ik denk dat de Amerikaanse militairen zich niet op sleeptouw zullen laten nemen. Feit blijft wel dat je ook in het Pentagon veel steun hebt voor een assertieve, vooruitgeschoven, aanwezigheid. Dat gaat sowieso leiden tot incidenten. De vraag is dan veeleer hoe Trump daarmee zal omgaan. In de plaats van de-escalatie zou hij weleens olie op het vuur kunnen gooien. De kiesstrijd is nog niet gestreden. Als er ergens een buitenlands incident is waar hij zich makkelijker aan kan klampen dan een binnenlands probleem, dan zou dat voor Trump een gedroomde opportuniteit zijn om een stukje van de nationalistische twijfelaars achter de president te krijgen. In tijden van crisis zijn de mensen geneigd zich achter de leider te scharen. Bij corona heeft hij in dat opzicht veel krediet verloren. Een externe crisis zou voor hem de perfecte storm zijn.”

De VS-verkiezingscampagne wordt intussen doorkruist door zware rellen na ongeoorloofd politiegeweld en een coronapandemie die al meer dan 180.000 doden eiste en economische rampspoed brengt. Zijn de verkiezingen zelf bedreigd als het virus en het geweld niet onder controle raken?

“Ik denk dat de kans heel groot is dat we een hele turbulente en betwiste verkiezingsstrijd gaan meemaken. De resultaten zullen nek aan nek blijven. Je merkt dat ondanks alle kwakkels Trump kan blijven rekenen op veertig procent diehard supporters. Die harde kern gaat niet weg, ook niet als Biden wint. Zijn aanhang zou het erg moeilijk kunnen aanvaarden indien een Democraat in het Witte Huis komt. Het zou de aversie bij de harde conservatieven tegen de nationale overheid vergroten. 

“Wat de verkiezingsuitslag ook wordt in Amerika, het land is hopeloos verdeeld en gepolariseerd. Ik zie niet in hoe dat op korte termijn hersteld kan worden. Mensen en media zitten er zo diep in loopgravenposities dat geen enkele president dit kan overbruggen. De VS zijn een gekwetste grootmacht. De enige manier om eenheid te herstellen op korte termijn is een grote externe dreiging. Dat staat zelfs al in de teksten van de founding fathers. Naast hun pleidooi voor goed bestuur en deugdzaamheid stellen ze dat de eenheid vooral belangrijk is tegen externe vijanden – Groot-Brittannië in die tijd. De VS gaan daar nu opnieuw naar op zoek. Of er nu een Republikein of Democraat in het Witte Huis zit, maakt niet zoveel uit.”

Wat zouden nog vier jaren Trump betekenen voor de internationale machtsverhoudingen?

“Het Westen kan een genadeslag krijgen. Allianties als de NAVO zouden een doodsteek krijgen, zonder meer. Het grote gevolg van Trump is dat hij het laatste beetje westerse samenhang om zeep hielp, al begrijp ik een aantal frustraties tegenover (de beperkte financiële bijdrages van, MR) westerse NAVO-landen. Als hij kiest voor confrontatie met China, is het lang niet zeker dat Europese landen gaan volgen. Het grote voordeel met Biden als president zou zijn dat we op diplomatiek vlak wat meer terughoudenheid zouden zien.”

Intussen wacht nog een enorme economische kater van de coronapandemie. Hoe erg dreigt het voor ons te worden?

“Er dreigt een ongelooflijke toename van ongelijkheid binnen westerse landen, wat in onze democratieën tot hoogspanning zal leiden. Ik vrees dat ons land een van de eerste zal zijn om de gevolgen te ervaren. We zijn de meest blootgestelde economie ter wereld en op dit moment een van de slechtst gerunde landen inzake economisch beleid. Binnen het Westen en Europa is België een van de zwakste prooien voor de nieuwe wereldorde. Ik maak me daar heel grote zorgen om.”

Dan kan ook de politieke malaise nog verdiepen?

“Ja, inderdaad. Als we nu gaan naar een Vivaldi-regering, met een pleidooi voor een efficiëntere overheid via herfederalisering, zit ze meteen gevangen omdat N-VA en Vlaams Belang met 43 zetels die meerderheid niet kunnen geven. Omgekeerd zouden N-VA en Vlaams Belang zelfs bij een eclatante overwinning van rechts bij nieuwe Vlaamse verkiezingen nooit een splitsing kunnen afdwingen. We zitten in een onhoudbare situatie. Ik kan daar op dit moment geen happy end voor verzinnen. Ik denk dat flaminganten en pleitbezorgers van herfederalisering elkaar misschien nog een decennium in een wurggreep zullen houden. 

“Intussen dreigt België verder te verzwakken. Wat we nu meemaken, is dat het Belgische project door veel Vlamingen wordt opgegeven maar ook het Vlaamse project door veel politici wordt losgelaten. Wat je krijgt binnen Vlaanderen, is een soort speeltuin van burgemeesters die, of het nu gaat om omgaan met covid of transmigranten, onder de kerktoren in een wedloop gaan om aandacht en camera’s. Dat is echt opnieuw een politiek van lilliputters tussen de giganten. Dat is spelen met vuur van de toekomst van onze nakomelingen. Als onze kleinkinderen ooit terugblikken naar wie vandaag aan de stuurknuppel staat, zal dat met heel veel nijd en woede zijn. De geschiedenisboekjes zullen niet mals zijn voor deze generatie. Zoveel is duidelijk.”