5 jaar na de "Wir schaffen das" van Angela Merkel: kon Duitsland de vluchtelingencrisis aan?
"Wir schaffen das." Het zal de zin zijn waarmee elk overzicht over de carrière van Angela Merkel, als ze er over een dik jaar mee stopt, zal beginnen. Het was de zin van de zomer van 2015, een zomer waarin honderdduizenden tegelijk wegtrokken vanuit het woelige Midden-Oosten, op weg naar West-Europa. Of vooral: Duitsland. Vandaag, 5 jaar later, is het tijd voor antwoorden. Is het gelukt?
De oorlog in Syrië, met in het bijzonder de langdurige strijd in en rond Aleppo, blijvende conflicten in Afghanistan, de toestand in Irak: honderdduizenden mensen zagen in 2015 meer dan genoeg redenen om hun hebben en houden achter te laten en zich op weg te wagen naar West-Europa. Op de vlucht, op zoek naar bescherming en een beter leven. Een gevaarlijke tocht is het: over land, over zee, langs landsgrenzen die een voor een dicht gaan. Duitsland is het doel voor de meesten van hen: het land van de sterke economie, de straffe voetballers en de stabiele politieke situatie.
Stilaan vormen zich in de zomer van 2015 aan de voorpoorten van Duitsland drommen vluchtelingen: aan de zuidgrenzen van Hongarije, in Boedapest, aan de grens tussen Hongarije en Oostenrijk. Maar de Hongaarse premier Orban doet de deur dicht: "Ze willen naar Duitsland, het is een Duits probleem," klinkt het in Boedapest. Eind augustus, begin september neemt Merkel - na weken zwijgen - de beslissing om de vluchtelingen die naar Duitsland willen, toe te laten.
Daar hoort op haar jaarlijkse persconferentie de beroemde zin bij: "Het zal ons wel lukken. We hebben al zoveel doorstaan, er is ons al zoveel gelukt, dit zal ook wel lukken. Wir schaffen das." Tegen het einde van 2015 zal een klein miljoen vluchtelingen en migranten naar Duitsland gekomen zijn. Het sterkste land van Europa is zelden zo snel veranderd.
Bekijk hier een video over de belangrijkste aanleidingen en gevolgen van "Wir schaffen das" en lees verder onder de video:
Maar is het Duitsland echt gelukt? Een antwoord op die vraag vinden is niet zo simpel. "Ja en nee", klinkt het logischerwijze. Het DIW, het Instituut voor Duitse economie in Berlijn, deed belangrijk onderzoek. De conclusie is realistisch, soms ontnuchterend, maar ook hoopgevend.
De succesvolle integratie op de arbeidsmarkt werd overschat
Het aanvankelijk grote enthousiasme bij een groot deel van de bevolking, hing in niet onbelangrijke mate samen met de Duitse economische situatie: het land bloeide in 2015 als nooit tevoren en de grote vrees voor de komende jaren was een tekort aan arbeidskrachten. Daarom waren extra handen meer dan welkom en die handen bleken er plots zomaar aan te komen.
Ook bij de vluchtelingen zelf waren de verwachtingen hooggespannen: bij een bevraging begin 2016 dacht ruim twee op de drie binnen de twee jaar zeker werk te vinden. Als we effectief in 2018 gaan kijken, blijkt dat maar voor minder dan de helft van hen te kloppen.
We weten uit onderzoek dat immigranten die tot de hoger opgeleide helft van hun samenleving van herkomst behoorden, sneller Duits leerden.
De grote rem op de integratie in de arbeidsmarkt, is de kennis van de taal. Voldoende Duits kunnen blijft belangrijk om een job te vinden, of een opleiding te volgen.
Ook het opleidingsniveau is belangrijk. Zoals aanvankelijk ook beweerd werd, klopt het dat de meeste vluchtelingen die op dat moment naar Europa trokken, "beter opgeleid" waren. Zo blijkt driekwart van de Syriërs die naar Duitsland trokken 'tot de betere opgeleide helft van de Syrische samenleving' te behoren. Al is dat relatief, zegt het instituut: naar Duitse normen zijn ze eerder laag opgeleid.
Lees verder onder de foto.
Het onderwijs geeft hoop
Uit datzelfde rapport van het DIW blijkt dat kinderen en jongeren van vluchtelingengezinnen doorgaans goed geïntegreerd zijn op school. Zo'n 80 procent van de leerlingen uit vluchtelingengezinnen geeft aan zich goed te voelen op school, 90 procent spreekt vlot Duits met vrienden of vriendinnen. Ze maken zelfs meer dan andere leerlingen gebruik van voor- en naschoolse opvang, wat de integratie ten goede komt.
Maar op vlak van buitenschoolse activiteiten, is er wel een wezenlijk verschil. Zo nemen ze voor de helft minder deel aan sportactiviteiten buiten de school. "Scholen en clubs zouden hier nog sterker moeten op inzetten. Het zijn juist die gezamenlijke sportactiviteiten die de uitwisseling tussen kinderen met en zonder vluchtelingenachtergrond kunnen bevorderen en zo kunnen bijdragen aan de integratie", zegt een onderzoeker van DIW.
De maatschappelijke bezorgdheid neemt af
De massale toestroom van vluchtelingen heeft de Duitsers ook tijdelijk erg verontrust. Begin 2016 toonde bijna de helft van de Duitsers zich ongerust over migratie, nu is dat nog een derde. Toch is dat aantal nog steeds hoger dan voor de vluchtelingencrisis, in 2013.
De integratie van vluchtelingen is nog niet voltooid. Het is een sociaal project op lange termijn, dat blijvende aandacht vraagt. Maar we zijn op de goede weg.
Volgens onderzoeker Katja Schmidt is onbekend onbemind. "Wederzijds vertrouwen kan worden bevorderd door persoonlijke contacten", zegt ze. Maar dat loopt ook niet altijd zo vlot. Eind 2018 had slechts de helft van de vluchtelingen regelmatig contact met de Duitsers.
Lees verder onder de journaalreportage over Merkels meest ophefmakende uitspraak:
"Wir schaffen das" heeft Duitsland politiek wel veranderd
De studie van het DIW biedt dus een gematigd beeld: "de weg is lang, het ene lukte vlotter dan het andere, maar er is vooruitgang." Maar daarnaast heeft 2015 Duitsland wel in een nieuwe politieke realiteit geslingerd. Samen met de hartelijke welkomscultuur - zeker in de euforie van de eerste dagen - ontstond ook een felle tegenbeweging.
Bondskanselier Merkel, tot dan de "grijze figuur die verkiezing na verkiezing won", kreeg plots rabiate tegenstanders. In het oosten van Duitsland werd wekelijks geprotesteerd onder de noemer "Merkel moet weg", overal in het land stak een nieuwe politieke partij de kop op: de Alternative für Deutschland, AfD. De partij boekte met felle "anti-migratiestandpunten en een anti-Merkelprogramma" sterke politieke winst. In maart 2016 scoorde de AfD tussen de 15 en 25 procent bij verschillende deelstaatverkiezingen; de christendemocraten van Merkel zagen zetel na zetel verloren gaan. Ook bij de nationale verkiezingen in 2017 haalde de partij ruim 12 procent.
Het was voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog dat een radicaal-rechtse partij voet aan de grond kreeg in Duitsland. Terwijl Wilders in Nederland, Le Pen in Frankrijk, het Vlaams Belang in Vlaanderen, de Lega in Italie, etc al lang belangrijke politieke spelers waren, leek Duitsland immuun voor zeer rechtse recepten. Tot 2016, dus.
Het leidde tot verwarring binnen en buiten Duitsland. Die voet aan de grond is er nog steeds: vorig jaar haalde AfD nog resultaten ruim boven de 20 procent in Oost-Duitsland. Maar in de peilingen naar aanloop van de nationale verkiezingen blijft de partij voorlopig rond de 10 procent hangen.
"Wir schaffen das" en de sterke gevoelens die de zin opwekt, hebben dus ontegensprekelijk een bepaalde politieke stroming die niet - of niet openlijk - bestond in Duitsland, tot leven gewekt.