Proces Charlie Hebdo van start: ‘Vandaag werken ze in een bunker’

Sinds de aanslag van 7 januari 2015 had het satirische weekblad Charlie Hebdo geen cartoons van de profeet Mohammed meer gepubliceerd. In de editie van deze week brengt Charlie opnieuw de twaalf cartoons die de gebroeders Kouachi tot hun daad brachten. De tekeningen, overgenomen uit de Deense krant Jyllands Posten, werden eerder afgedrukt in 2006.

Aanleiding is het proces over de aanslagen van januari 2015 dat vandaag in Parijs begint. “Men heeft ons vaak gevraagd om nieuwe karikaturen van Mohammed te maken. Wij hebben dat altijd geweigerd, niet omdat het verboden was, de wet staat het ons toe, maar omdat er een goede reden moest zijn om het te doen, een reden die zin heeft en iets aan het debat bijdraagt”, aldus de redactie. “Het opnieuw afdrukken van de karikaturen in de week waarin het proces over de aanslagen van januari 2015 wordt geopend, leek ons essentieel.”

Maryse Wolinski, weduwe van de vermoorde tekenaar Georges Wolinski, sprak van een ‘gedurfde daad’. Volgens haar kan de situatie ‘een beetje gespannen’ worden en krijgen de weduwen van de omgekomen tekenaars bewaking.

Wat gebeurde er in januari 2015?

In de ochtend van 7 januari doodden de broers Chérif en Saïd Kouachi elf mensen op de redactie van Charlie Hebdo. Op de vlucht schoten ze nog een politieman dood. Op 8 januari schoot Amedy Coulibaly een politieagente dood. De volgende dag viel hij de Joodse supermarkt Hyper Cacher binnen, waar hij vier mannen executeerde. In de middag van 9 januari werden zowel de broers Kouachi als Coulibaly gedood door de politie.

De hoofddaders zijn door de politie gedood. Wie staan er nu terecht?

Er staan veertien mensen terecht die beschuldigd worden van het leveren van wapens en hand- en spandiensten aan de terroristen. Drie beschuldigden verschijnen niet voor de rechtbank, omdat zij naar Syrië zijn vertrokken. Twee van hen zijn daar waarschijnlijk omgekomen.

Hoe is het Charlie Hebdo sinds januari 2015 vergaan?

“Charlie Hebdo leeft nog altijd”, schrijft hoofdredacteur Riss in het nummer van deze week. Voor de aanslagen leed het blad een noodlijdend bestaan, met een oplage van 30.000 exemplaren. Na de aanslag kreeg het blad er honderdduizenden lezers bij. Van hen is slechts een gedeelte gebleven, maar de oplage is gestabiliseerd op 55 à 60.000 exemplaren. Jaarlijks is het blad nog altijd 1,5 miljoen euro kwijt aan beveiliging. “Vijf jaar na Charlie werken tekenaars en journalisten in een bunker”, zei tekenaar Mykaïa in de krant La Croix.

Is satire of keiharde kritiek op de islam nog mogelijk in Frankrijk?

“De terroristen hebben gewonnen”, zei Patrick Pelloux, de arts en redacteur van Charlie die na de aanslag snel ter plekke was. “Ze zijn er in geslaagd Frankrijk te terroriseren. Het is gemakkelijk om te spotten met de paus, het katholicisme of Joden. Maar er is niemand meer die humor bedrijft over de islam. Men voelt dat deze religie angst inboezemt”, aldus Pelloux voor de Canadese radio.

Frankrijk is een land met een traditie van keiharde kritiek op godsdienst. Tijdens de Franse Revolutie werd het verbod op blasfemie afgeschaft. De laatste decennia is het moeilijker worden om godsdienst, met name de islam, te bekritiseren of te bespotten. Begin dit jaar werd het schoolmeisje Mila nog met de dood bedreigd toen ze de islam een ‘godsdienst van haat’ noemde. Tekenaars die voor de actiegroep Cartooning for Peace les geven op middelbare scholen constateren dat veel kinderen, vooral in de banlieues, de buitenwijken, het concept cartoon niet meer kennen. “De jeugd ziet de tekeningen in de kranten niet meer, ze kent niet de cultuur en de codes. Niettemin hebben ze een precies idee over cartoons: men mag niet spotten met het heilige”, aldus Mykaïa.

Hoe is het de Joodse gemeenschap vergaan sinds de aanslag op de Hyper Cacher?

In de Joodse gemeenschap vinden veel mensen dat de terreurdaad in de Hyper Cacher is overschaduwd door Charlie Hebdo. Niettemin vestigden de moorden van Coulibaly de aandacht op het probleem van het antisemitisme in Frankrijk.

Volgens officiële cijfers daalde het aantal antisemitische incidenten na de aanslagen, maar nam het weer toe met 74 procent in 2018 en 27 procent in 2019. Daarbij gaat het niet alleen om scheldpartijen: antisemitisme speelde een rol bij de moord op twee Joodse vrouwen in Parijs, in 2017 en 2018. Volgens een opiniepeiling uit januari 2020 voelt 34 procent van de Franse Joden zich regelmatig bedreigd. Voor praktiserende Joden is dat zelfs 45 procent. Toch is de emigratie van Franse Joden naar Israël gedaald na een piek in 2015.

Heeft Frankrijk het islamitisch terrorisme onder controle gekregen?

“De terroristen hebben verloren”, zei François Hollande, die in 2015 president was. “Ik was bang dat de samenleving ontwricht zou raken, want dat was het doel van de terroristen: de Fransen verdelen, de moslims stigmatiseren, een geest van haat bij ons wekken.” Dat doel is niet bereikt, aldus Hollande op de nieuwszender France 24.

Na Charlie en zeker na de aanslagen van november 2015 werd over een ‘oorlog’ gesproken. Dat is in zekere zin meegevallen. Hoewel Frankrijk nog veel aanslagen te verwerken kreeg, waaronder een grote in Nice in 2016, werd het niet meer aangevallen door paramilitaire commando’s die vanuit het Midden-Oosten werden aangestuurd. Ook kwam het niet tot noemenswaardige wraakacties tegen moslims.

Niettemin is het probleem van de radicalisering nog lang niet opgelost. Volgens minister van Binnenlandse Zaken Darmanin staan nog altijd 8.132 mensen op een lijst van geradicaliseerde moslims die in staat zijn tot een terreurdaad over te gaan.