Waarom duikt de brexit nu weer op en waar kan het nog fout lopen: 5 vragen en antwoorden

Het was de Britse brexitonderhandelaar David Frost die op 6 september een schot voor de boeg loste in de weekendkrant The Mail on Sunday. Een dag voor in Londen de achtste onderhandelingsronde startte over een nieuw handelsakkoord met de Europese Unie, liet hij een onheilspellende boodschap optekenen. 

"Het Verenigd Koninkrijk is niet bang om weg te lopen van de onderhandelingstafel zonder akkoord", zei Frost en "we zullen nooit een vazalstaat worden van de EU". De voorbije 7 moeizame onderhandelingsrondes zijn - onder andere door de coronacrisis - grotendeels onder de radar verlopen. Maar voor de 8e ronde was meteen de toon gezet.

Maar de uitspraken van Frost waren maar een prelude op de bom die premier Boris Johnson de dag nadien onder de onderhandelingen legde. Als er op 15 oktober geen akkoord is, dan hoeft het voor ons niet meer, zei Johnson. En nog belangrijker: Groot-Brittannië wil wijzigingen aanbrengen in het "withdrawal agreement", het uittredingsakkoord dat de scheiding regelt tussen het VK en de EU, en dat door beide partners begin dit jaar ondertekend is.

Sinds begin maart onderhandelen het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie over een nieuw (vrij)handelsakkoord. Dat moet de geldende Europese afspraken over onder andere tarieven, visserijquota en staatssteun vervangen. De bedoeling is dat de handel tussen beide blokken zo soepel mogelijk blijft verlopen. Dat handelsakkoord zou van kracht worden op 1 januari, de dag waarop de overgangsperiode, waarin we nu zitten, afloopt.  

Maar die onderhandelingen verlopen allesbehalve soepel. Een van de belangrijkste knelpunten is de toegang van Europese vissersboten tot de Britse wateren. De Britten willen die toegang sterk beperken, ten voordele van hun eigen visserijvloot.  Maar het gaat ook over het behoud van een zogenaamd "gelijk speelveld". Dat wil zeggen dat de toekomstige Britse regels in verband met milieu, arbeidsvoorwaarden en subsidies voor bedrijven niet te veel mogen afwijken van de Europese regels. Anders krijgt Europa wel een erg te duchten concurrent aan zijn achterdeur. 

Londen van zijn kant is ervan overtuigd dat Europa het Verenigd Koninkrijk daarmee aan de ketting wil leggen. "En dat is niet waar de Britten voor gestemd hebben", zei Frost nog in de Mail on Sunday. "We gaan geen bepalingen aanvaarden die ons vastzetten in EU-regelgeving om een "gelijk speelveld" te garanderen. We willen geen vazalstaat worden van de EU, we zijn een soeverein land."

Het uittredingsakkoord of "withdrawal agreement" was 2,5 jaar lang hét struikelblok van de brexit. Het akkoord moest de boedelscheiding regelen, de rechten en plichten van Europese en Britse burgers, de beslechting van geschillen en het allerbelangrijkste, de regeling voor de nieuwe buitengrens van de EU, dwars over het Ierse eiland. Tot drie keer toe werd het ontwerpakkoord verworpen door het Britse parlement, wat uiteindelijk leidde tot het ontslag van premier Theresa May. Telkens was de regeling voor de Ierse grens - de zogenaamde "backstop" - de olifant in de kamer.

Uiteindelijk werd het akkoord in januari dit jaar getekend door premier Johnson en goedgekeurd door het Britse parlement, luttele dagen voor het VK formeel uit de EU stapte en 3,5 jaar na het brexitreferendum. Johnson slaagde waar May mislukte omdat hij de dreigende Ierse "douanegrens" verplaatste van het vasteland naar de Ierse zee: in de praktijk zou Noord-Ierland deel blijven uitmaken van de Europese eenheidsmarkt en komen er douanecontroles in de havens, tussen het Britse vasteland en Noord-Ierland. "Compleet onwerkbaar", zeiden een aantal experten toen al. 

(lees verder onder de video)

Het is op die laatste bepalingen, specifiek over de douaneregels en staatsteun aan Noord-Ierse bedrijven, dat Boris Johnson nu eenzijdig terugkomt door een nieuwe wet in te dienen die "op erg specifieke en beperkte wijze" zal afwijken van wat er in het uittredingsakkoord staat. "We hebben dat uittredingsakkoord bijzonder snel moeten goedkeuren in uitzonderlijke politieke omstandigheden", klinkt het in Downing Street 10. In de praktijk dreigt de "harde grens" daarmee opnieuw op het Ierse eiland te komen liggen.  

De Europese Unie is vanzelfsprekend "not amused" maar zet net zoals Groot-Brittannië de hakken in het zand. Commissievoorzitster Ursula von der Leyen gaat ervan uit dat de Britse regering het scheidingsakkoord uitvoert zoals het door beide partijen is goedgekeurd. Anders veegt het Verenigd Koninkrijk de vloer aan met het internationale recht, en wie zou het land dan nog kunnen vertrouwen? Intussen gaan de taaie onderhandelingen over het handelsakkoord verder.  

Ook in Groot-Brittannië rijzen trouwens vragen bij de plotse demarche van de premier, zelfs binnen zijn eigen partij. Het gemorrel aan een internationaal verdrag is onaanvaardbaar, zeggen verschillende conservatieve parlementsleden. Jonathan Jones, het hoofd van het juridisch departement van de Britse regering, nam meteen na de aankondiging van Johnson ontslag. "In plaats van "Britannia rules the waves" in 1740, is het nu "Britannia waives the rules" - Groot-Brittannië  heft de regels op - tweette een journalist van de Sunday Times.

Ook de Verenigde Staten zijn intussen gealarmeerd, vooral dan door het vooruitzicht dat de Noord-Ierse vrede - waarbij ook de VS van dichtbij betrokken was - opnieuw in gevaar is.  "De kans dat het Congres een Brits-Amerikaans handelsakoord zal goedkeuren is nihil, als Boris Johnson het Goedevrijdagakkoord (het akkoord dat in 1998 een einde maakte aan de Ierse burgeroorlog) schendt", zegt Nancy Pelosi, de voorzitster van het Huis van Afgevaardigden. "Alleen met een open grens is de stabiliteit op het Ierse eiland gewaarborgd."

Die kans blijft heel reëel. "Het Verenigd Koninkrijk heeft het vertrouwen tussen de EU en het VK ernstig geschonden", zo klonk het scherp bij de Europese Commissie. "Als het wetsvoorstel voor het einde van de maand niet wordt ingetrokken, dan komen er juridische stappen." De Duitse ambassadeur in Londen reageerde ontsteld: "In mijn 30-jarige carrière als diplomaat heb ik nog nooit meegemaakt dat een onderhandeling op zo'n snelle, doelbewuste en diepgaande manier verrot."

Londen van zijn kant blijft bij zijn standpunt dat het parlement vrij is om binnenlandse wetten aan te nemen die ingaan tegen internationale verdragen. Het is dan ook niet van plan om het wetsvoorstel in te trekken, integendeel, het wordt deze week nog voorgelegd aan het Lagerhuis. De kans dat het enkel om blufpoker gaat, bedoeld om de Europeanen op de knieën te krijgen, lijkt steeds kleiner. Na afloop van de 8e onderhandelingsronde zei Europees onderhandelaar Michel Barnier veelzeggend: "De Europese Unie versnelt haar voorbereidingen om klaar te zijn voor alle scenario's op 1 januari 2021."

De Britse regering zegt intussen niet bang te zijn van een no-dealbrexit. "Als we voor eind december een handelsakkoord kunnen bereiken zoals we dat met Canada hebben gedaan, dan is dat prima", zei Frost in The Mail on Sunday. "Als dat niet lukt, vallen we terug op regels zoals die ook gelden voor de handel met Australië, en ook daar zijn we helemaal klaar voor." En: "Dit keer zullen wij niet als eerste met de ogen knipperen."