Miljardairs storten zich op onderzoek naar de oceaan en ontdekken de Jacques Cousteau in zichzelf

Goedbedoelde tip van de Amerikaanse oceanograaf Edith Widder: “Als je er even helemaal uit wilt – met een goede kans dingen te zien die niemand ooit heeft gezien – stap dan in een onderzeeër!” De bekende deskundige in bioluminescentie (dieren die licht kunnen geven) behoorde tot het team dat voor het eerst een reuzeninktvis filmde op duizend meter diepte. Op latere filmpjes zien we Widder ontspannen afdalen in de duisternis, waarbij ze uitlegt wat al die twinkelende lichtjes onder water zijn, totdat een enorme pijlstaartinktvis opduikt – met ogen zo groot als voetballen –, die aan haar mini-onderzeeër begint te peuteren alsof het een lekker hapje is. Spectaculaire beelden die door miljoenen mensen zijn bekeken. Wat minder mensen weten: de marien bioloog was te gast aan boord van het onderzoeksschip van miljardair Ray Dalio, een hedgefondsmanager op Wall Street.

Dalio is niet de enige particulier die zijn fabelachtige vermogen inzet voor het onderzoeken en beschermen van de oceaan. De filantropische vloot telt ten minste zes expeditieschepen, stuk voor stuk uitgerust met de laatste onderwaterrobots, sensoren en laboratoria. Sommige beschikken over driepersoonsonderzeeërs, helikopters met hangar en speciale sleepnetten om monsters te verzamelen tot 2.000 meter diepte (zie kaders). Het nieuwste schip, de in aanbouw zijnde REV Ocean van de Noorse miljardair Kjel Røkke, wordt met 183 meter lengte het grootste onderzoeksschip ter wereld. Wetenschappers en studenten die (gratis) gebruik willen maken van deze platformen kunnen een voorstel indienen.

“Ik vind de verkenning van de oceaan een stuk opwindender, en een stuk belangrijker, dan de verkenning van de ruimte”, zei Dalio afgelopen jaar in het Amerikaanse tv-programma 60 Minutes. Het fortuin dat collegamiljardairs als Jeff Bezos (Amazon), Richard Branson (Virgin) en Elon Musk (Tesla) steken in ruimteprogramma’s vindt hij – zacht gezegd – een onverstandige investering. Dalio noemt zijn stichting niet voor niks OceanX, een sneer naar het SpaceX van Musk. Wijzend op afstervend koraal vanuit zijn mini-onderzeeër: “Je hoeft geen genie te zijn om te zien dat de balans zoek is en dat we daar wat aan moeten doen.” Onze oceanen, doceert de miljardair, spelen een cruciale rol bij klimaatverandering en voedselvoorziening op aarde. Hij vindt het onbegrijpelijk dat hooguit 5 procent van de oceaan is onderzocht.

Een wolf op Wall Street

Tot zover niets nieuws voor oceanografen. Die weten allang dat oceanen 50 procent van onze zuurstof produceren, 99 procent van de klimaatopwarming absorberen en levensonderhoud bieden aan een half miljard mensen. Tot hun spijt gaat minder dan 1 procent van de wetenschappelijke budgetten in de wereld naar oceaanonderzoek. Ze vinden het hooguit opmerkelijk dat een wolf op Wall Street dat ook vindt. Mocht u het nog niet weten: de Verenigde Naties hebben dit decennium uitgeroepen tot de UN Decade of Ocean Science for Sustainable Development. De VN roepen expliciet bedrijven en private partijen op om bij te dragen. Ook hier geldt: minder dan 1 procent van de filantropie gaat naar de oceaan. Een klein groepje vermogende individuen gaat echter verder dan doneren. Zij stappen zelf in de zwemvliezen van Jacques Cousteau, de Franse duikpionier die met zijn schip Calypso hele generaties wees op het belang van de oceaan. Dat roept de vraag op: moeten we blij zijn met dat eigen initiatief?

“Tsja, nu ja, hoe meer mensen het belang van de oceaan voor het leven op onze planeet inzien, hoe beter”, zegt Gert-Jan Reichart, hoofd van de afdeling oceaanonderzoek van het Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ). Hij wijst erop dat de Europese Unie net weer heeft besloten minder geld te steken in wetenschappelijk onderzoek. Zijn collega Jakob Asjes van Wageningen Marine Research: “Op zichzelf een bijzonder goede ontwikkeling. Ons vak is namelijk uniek. Daar waar een gewone bioloog de auto kan pakken, moeten wij voor 15.000 à 20.000 euro per dag een schip huren. En die zijn vaak volgeboekt.” Beide wetenschappers zijn overtuigd van de goede bedoelingen van filantropen en overwegen een voorstel in te dienen. Al zouden zij liever zien dat de rijken der aarde direct doneren aan gevestigde oceanografische instituten. Reichart: “Ik heb meegemaakt dat rijke passagiers – nippend aan een glaasje wijn – naar ons zaten te kijken. Ze waren, zeg maar, biologen aan het observeren in hun natuurlijke omgeving.”

De nadelen van een filantropische vloot zijn nog niet onderzocht. Maar die verschillen vermoedelijk weinig van andere vormen van privaat natuurbeheer. Uit een rondgang die de Volkskrant eerder maakte over dit onderwerp, kwam naar voren dat zelfdoeners de neiging hebben het wiel opnieuw uit te vinden, een voorkeur hebben voor snelle, technische oplossingen en mediagenieke onderwerpen, talent wegkopen bij gevestigde instituten en het werk van overheden deels overnemen. Daar staat tegenover dat miljardairs doorgaans minder bang zijn risico’s te nemen, innovaties sneller doorvoeren, diepe zakken combineren met een uitstekend netwerk, minder afhankelijk zijn van politieke spelletjes en het belang van marketing en publiciteit inzien.

Stap even – ter illustratie – in zo’n Triton-mini-onderzeeër, een hightechbol van acrylglas met drie stoelen, en neem een kijkje in de Twilight Zone, de waterkolom tussen 200 en 1.000 meter, waar vreemde wezens wonen. Dansende spookjes met olijke ogen (Dumbo-octopus), slanke vissen die op hoge stelten over de bodem lopen (driepootvis) en paarse octopussen die aan een gezonken walviskarkas kluiven. Nog dieper groeien kleurrijke koralen op schoorstenen waar zwarte rook uit lijkt te komen (diepzeevulkanen). Je maakt het allemaal mee, samen met onderzoekers die zich hardop afvragen wat dat nu weer voor dier is. “Wauw jongens, zoom in, wat is dat?” De gelikte filmpjes van private organisaties als OceanX of Nautilus verschillen nogal van de schoolkrantachtige blogs op de website van het NIOZ (‘de oliebollen waren al op, voordat we een foto konden nemen’).

James Cameron

Die vergelijking is ook niet eerlijk. Het NIOZ heeft een pr-afdeling van twee man, terwijl een organisatie als OceanX samenwerkt met de Amerikaanse regisseur James Cameron en coproducent was van de BBC-natuurserie Blue Planet II. “Wij geloven dat de combinatie van wetenschap en verhalen vertellen niet alleen onze kennis over de oceaan vergroot, maar ook miljoenen mensen op de wereld inspireert tot een diepere band met de oceaan”, mailt medeoprichter Mark Dalio (zoon van). “Onze missie is de oceaan verkennen en deze zo terug te geven aan de wereld.” Ook andere private schepen beschikken over professionele montageruimtes en een royale bandbreedte op de satelliet. Zo kunnen schoolklassen live meekijken met de onderwaterrobot van de Nautilus.

“Dat is inderdaad een verschil”, erkent NIOZ-onderzoeker Reichart. “Wij krijgen alleen budget voor onderzoek, terwijl het ook belangrijk is om te laten zien wat je doet.” De private vloot doet dat volgens hem beter. Maar verder ziet hij weinig verschil in uitrusting. Het Nederlandse onderzoeksschip Pelagia is dertig jaar oud en een nieuw vaartuig ligt op de tekentafel. “In deze wereld is een eigen schip je paspoort om mee te mogen doen met internationale onderzoeken. Bemande onderzeeërs en helikopters hoeven we niet, zonde van het geld.” Reichart somt de belangrijkste bedreigingen van de oceaan op: overbevissing, verzuring en verlies van biodiversiteit. “Reuzeninktvissen, beroemde wrakken en plasticvervuiling leveren mooie plaatjes op, maar het zijn nu niet de belangrijkste onderwerpen.”

Op het hoofdkantoor van REV Ocean, aan een Noors fjord, ontving bestuursvoorzitter Nina Jensen al meer dan driehonderd aanvragen van onderzoekers. “Onze wetenschappelijke commissie bekijkt of die plannen aansluiten op onze focusgebieden (overbevissing, plastic, klimaatverandering) en of er sprake is van voldoende samenwerking en openheid.” De blonde, 44-jarige Jensen is een bekend gezicht in Noorwegen. Zij was voorzitter van het Noorse Wereldnatuurfonds, totdat zij overstapte naar de filantropische organisatie van olie- en visserijmagnaat Kjell Røkke. “Hij heeft me een jaar lang bijna elke dag gebeld. Uiteindelijk raakte ik overtuigd van zijn passie voor de oceaan en zag ik in dat met zijn hulp mijn invloed kan toenemen.”

De grote paradox

Dat zij nu werkt voor een man die zelf een groot aandeel heeft in de opwarming van het klimaat – als grootaandeelhouder van het grootste olie- en gasbedrijf – noemt Jensen ‘de grote paradox’. “We praten daar vaak over. Ik push 100 procent duurzame energie en dat blijf ik doen.” Maar wat ook belangrijk is, stelt Jensen, is wat een miljardair met zijn geld doet. “Røkke wil zelf proberen een verschil te maken. Niet alleen door wetenschappelijk onderzoek te faciliteren, maar ook door actief oplossingen te bedenken met wetenschappers en bedrijven.” Zo gaat het enorme schip op zijn eerste tocht onder meer de aanwezigheid van microplastic in de hele waterkolom meten, experimenteren met gezichtsherkenning voor vissen om bijvangst te verminderen en de rol van kelp (soort zeewier) onderzoeken als natuurlijke demper voor klimaatverandering.

Jensen erkent dat plasticvervuiling niet tot de belangrijkste problemen van de oceaan behoort. “Bij het Wereldnatuurfonds was ik voortdurend aan het vechten voor fondsen en voor aandacht. Tot we over plastic begonnen; toen bereikten we opeens een enorm publiek.” Als de aandacht eenmaal is getrokken, stelt Jensen, kunnen andere onderwerpen worden aangekaart. Even pragmatisch is zij over het gevaar dat bijvoorbeeld walvissen meer aandacht krijgen dan plankton. “Røkke is gefascineerd door de Europese aal, dus daar gaan we onderzoek naar doen. Maar ik vind dat valide, het is een belangrijke bedreigde diersoort die iedereen kent en waar we heel weinig van weten.”

Meer moeite had Jensen met de jacuzzi op het bovendek. De REV Ocean is ook beschikbaar als charters om de operationele kosten te helpen dekken. “Dat stond mij eerst tegen, maar inmiddels ben ik juist heel enthousiast over die optie. Het geeft ons de mogelijkheid vermogende mensen uit de hele wereld te overtuigen van het belang van bescherming van de oceaan. Hopelijk gaan zij daarmee aan de slag binnen hun eigen netwerk.” De rijken der aarde, stelt Jensen, zijn altijd op zoek naar een bijzondere ervaring. “Dan helpt het als je een onderzeeër hebt klaarstaan.”