Zweden vs. de wereld: omstreden expert krijgt de coronacijfers aan zijn kant

In het begin van dit jaar was Anders Tegnell nog een onopvallende bureaucraat in een land met 10 miljoen inwoners die aan het hoofd stond van een departement dat gegevens over de volksgezondheid verzamelde en analyseerde. Vandaag is hij een van de bekendste – en meest controversiële – figuren in de wereldwijde strijd tegen corona.

De 64-jarige Zweedse arts zou in 2020 zijn aandacht richten op Somalië, om er mee een agentschap voor de openbare gezondheidszorg op te richten. En hij zou vragenlijsten naar de Zweedse bevolking sturen om te peilen naar diverse aspecten van hun welbevinden. Maar toen kwam Covid-19 en groeide hij door zijn aanpak – scholen, restaurants, fitnesscentra en grenzen openhouden, niet zoals China een formele lockdown afkondigen – uit tot een onverwachte polariserende figuur in een polariserende tijd.

Voor veel Zweden staat hun staatsepidemioloog voor een rationele benadering, terwijl andere landen de emoties lieten primeren op de wetenschap. “Ik was graag met je meegegaan”, vertrouwde een van de belangrijkste CEO’s van het land me toe net voor ik naar Tegnell toe ging. “De manier waarop hij is blijven gaan voor waar hij in geloofde, terwijl de rest van de wereld iets anders deed, is bewonderenswaardig.”

Pleitbezorger van vrijheden

De steun van de bevolking voor Tegnell is aldoor groot gebleven, en dat in een periode waarin het leven weliswaar heel anders was dan ervoor, maar toch normaler was in Zweden dan elders. Hij staat zo hoog aangeschreven, dat verhalen de ronde doen over mensen die zijn bebrilde gelaat op hun lichaam lieten tatoeëren. Stemmen ter rechterzijde in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië loven Tegnell als een pleitbezorger van vrijheden die ze verloren tijdens de lockdown.

Maar voor een minderheid in eigen land, en voor velen in het buitenland, is hij een problematische figuur. De populistische Zweden Democraten eisen zijn ontslag omdat in woon-zorgcentra duizenden ouderen gestorven zijn. Zweden heeft het op vier na meeste doden per capita in Europa, vijf keer meer dan buurland Denemarken en tien keer meer dan Noorwegen en Finland.

Sommige plaatselijke experts delen dan ook niet de bewondering van de CEO hierboven. “Tegnell staat bekend om zijn koppigheid. Je vraagt je af hoe het er had uitgezien als iemand anders het voor het zeggen had”, oppert een kritische Zweedse epidemioloog. Internationale media kwamen nog harder uit de hoek: The New York Times noemde Zweden een “pariastaat” en “een zedenles voor de wereld”.

De man die even hard geprezen als bekritiseerd wordt werkt in een grauw gebouw in het noorden van Stockholm, dicht bij het grootste ziekenhuis van de Zweedse hoofdstad. Tegnell komt ons glimlachend tegemoet vanuit de kantine. Hij ziet er uitgerust en getaand uit in zijn blauwe polo met korte mouwen. Het is een warme dag eind augustus en we zitten aan een wankele picknicktafel onder de brandende middagzon, hij met een kop zwarte koffie in de hand, ik bij een stoofpotje van wild en champignons. Mijn eerste vraag is welk cijfer hij zichzelf geeft op zijn rapport, en zijn antwoord is typisch Tegnell: hij verdedigt resoluut de Zweedse aanpak en wijst andere landen zachtjes terecht.

“Bij het begin hadden we het vaak over volhouden, en ik denk dat het iets is wat we hebben gedaan. En we wilden weerstaan aan de verleiding van snelle oplossingen. We beseften dat het niet makkelijk zou worden, dat het niets voor de korte termijn zou zijn, en dat het niet op te lossen was met één simpele remedie. We hebben te maken met een ziekte die we nog lang zullen meedragen en we moeten systemen uitbouwen om ermee om te gaan”, zegt hij, met de armen strak over de borst gekruist.

We ontmoeten elkaar op een moment dat hij zijn gelijk lijkt te halen. Terwijl in bijna alle Europese landen het aantal coronabesmettingen stijgt, wat de angst voor een tweede golf aanwakkert, gaat het in Zweden naar beneden. Per hoofd van de bevolking zitten de cijfers 90 procent onder de piek in juni, en voor het eerst in vijf maanden onder die van Noorwegen en Denemarken. Tegnell had me bij een eerdere ontmoeting in de lente gezegd dat we zouden moeten wachten tot de herfst om te zien hoe succesvol elk land was geweest met zijn aanpak.

Vandaag zegt de architect van de milde Zweedse aanpak dat het land “een beperkte verspreiding” zal hebben, met af en toe lokale uitbraken. “In andere landen verwacht ik grotere problemen”, zegt hij. “Ik denk dat ze vatbaarder zijn voor die opstoten. Die zijn wellicht groter als je niet beschikt over een mate van immuniteit die er als het ware een rem op kan zetten.”

Groepsimmuniteit is een van de meest controversiële concepten in deze Covid-19-crisis. Tegnell wijst er nadrukkelijk op dat het niet de bedoeling van Zweden was om het virus de vrije loop te laten tot een groot genoeg deel van de bevolking eraan was blootgesteld, om zo het infectietempo te vertragen. Hij wijst er wel op dat immuniteit ten minste gedeeltelijk verantwoordelijk is voor de recent sterke daling van het aantal besmettingen in Zweden. Hij vraagt zich af hoe de buurlanden het zullen doen zonder. “Wat beschermt Kopenhagen vandaag? We zullen zien”, zegt hij.

‘Tegnell dicteert’

Dat de Zweedse aanpak van de pandemie vreemd lijkt, heeft in ruim mate te maken met de wijze waarop het beleid tot stand komt. Anders dan in de meeste andere landen neemt niet de politiek de grote beslissingen, maar het departement Volksgezondheid. De Zweedse grondwet geeft grote macht aan onafhankelijke organen. In de praktijk betekent dat dus: aan Tegnell. “De hele aanpak wordt gedicteerd door Tegnell. De regering aanvaardt dat zonder morren”, zegt de kritische epidemioloog.

Het maakt het des te opmerkelijker dat hij het lijkt op te nemen tegen de rest van de wereld. Ik vraag hem of het niet makkelijker is gewoon te doen zoals alle anderen. “Natuurlijk is dat zo, maar ik ben niet alleen”, zegt hij. En hij wijst op de steun van 500 stafmedewerkers van zijn agentschap voor volksgezondheid, de Zweedse regering en bevolking.

Het enige andere land in Europa dat geen lockdown beval, was Wit-Rusland, opper ik. Hij begint nerveus te lachen: “Dat is geen vergelijking.” Hij kijkt wat ongemakkelijk als ik wijs op de grote steun voor de Zweedse strategie vanwege Amerikaanse libertariërs en Britse aanhangers van een harde brexit. “Rare bedgenoten”, is zijn enige commentaar.

Hij heeft het duidelijk niet op nationale lockdowns. “Je schiet met een kanon op een mug”, zegt hij. Zijn aanpak mikt op een strategie die jaren meekan als het nodig is. Dat is beter dan het constant beknotten en wijzigen dat je ziet in de rest van Europa. “Voor ons is het niet werkbaar om voortdurend drastisch te sluiten, weer te openen, weer te sluiten. Je kunt scholen niet openen en sluiten. Dat wordt een ramp. En je kunt waarschijnlijk ook restaurants en zulke dingen niet al te vaak sluiten en openen. Eén of twee keer, ja, maar de mensen gaan dat beu worden, en bedrijven zullen wellicht harder lijden dan als je ze gewoon volledig sluit.”

De Zweedse aanpak was erop gericht het gezondheidszorgsysteem draaiende te houden, en tegelijk rekening te houden met de volksgezondheid in ruimere zin. Dat werd belangrijker geacht dan alleen het aantal coviddoden beperken. Kinderen bleven dus sporten, de basisscholen bleven open, mensen bleven yogalessen volgen, drinken en eten met vrienden, shoppen.

Buitenaards wezen

Dit is mijn eerste reis naar Stockholm in zes maanden – in woon in Oslo in Noorwegen, en was tijdens de pandemie alleen een keer naar Göteborg gegaan in juni – en ik neem al snel mijn gewone ritme aan. Ik ga platen kopen op verscheidene van mijn favoriete plekken, ik ga iets drinken met een contact, ik neem de metro naar mijn afspraken en naar mijn hotel. De hele tijd zie ik amper mensen met een mondmasker.

Ik geef aan dat een buitenaards wezen dat in Zweden landt wellicht niet in de mot zou hebben dat er een pandemie heerst, terwijl het dat in pakweg Engeland en Frankrijk, waar mondmaskers alom zijn, meteen zou merken. Hij voert aan dat dat oppervlakkig bekeken misschien wel klopt, vooral op het vlak van mondkapjes – Zweden is een van de weinige landen die niet aanbevelen ze in de openbare ruimte te dragen – maar dat de verschillen verder sterk overdreven worden. De Zweden reizen net zomin als hun buren, en hotels en restaurants zijn dan misschien niet dicht, ze worden wel degelijk getroffen door de covidcrisis.

Hij wijst op de merktekens in supermarkten om aan te geven welke afstand klanten in acht moeten nemen, op de gedetailleerde beperkingen die gelden voor restaurants over het aantal mensen die ze mogen plaatsen en hoe die bediend moeten worden.

“Dat soort beperkingen bestaat vrijwel uitsluitend in Zweden. We hebben ons echt geconcentreerd op plekken waarvan we weten dat er heus gevaar ontstaat. Terwijl naar een platenzaak gaan en een plaat kopen geen honderd mensen zal besmetten”, zegt hij. “Het is er wel degelijk, alleen zal een alien hier wat langer moeten rondhangen om het te zien.”

Plotseling daagt een jonge blonde vrouw achter hem op, die een dikke kus op zijn wang plant en zegt: “Ik wist dat ik je hier zou vinden.” Tegnell stelt ze voor, ze is zijn dochter Emily. “Ik ben weer zo’n fan die hem aanvalt. Moet ik iemand roepen?”, zegt ze schertsend.

Emily is een arts op intensieve zorg die in Göteborg woont maar in Stockholm is voor een cursus. Een donkerharige vriend die bij haar is, stapt op Tegnell toe en zegt simpelweg: “Goed gedaan.”

Ik zeg tegen Emily dat ze zich was relaxter moet voelen dan in de voorbije maanden, toen het coronavirus de Zweedse gezondheidszorg zwaar op de proef stelde. “Ze werkte voor Artsen zonder Grenzen in Congo met ebola, ik denk dat dit haar niet te erg verontrust”, zegt hij nuchter.

Mode-icoon

Helpt het dat Emily en Annemiek, een andere dochter van hem, die verpleegster is, in de gezondheidszorg werken hem om de druk op het systeem beter aan te voelen? “Het is goed dat ik met hen kan praten, want ze bieden me een andere kijk op de zaak.” Hij moet erom lachen dat ze vinden dat hij “geen echte arts” is, maar gewoon een bureaucraat. Ze plagen hem ook met artikels die hem een mode-icoon noemden, ondanks zijn alledaagse stijl en voorliefde voor poloshirts in diverse tinten.

Tegnell is in een paar maanden uitgegroeid tot de bekendste Zweed, in zowel binnen- als buitenland. “Het is een hype. En het is totaal onwerkelijk.” Hij vertelt over een vrouw en haar zoon die bij hem thuis opdaagden met een portret van hem gemaakt van plastic kralen. Hij wijst erop dat ook elders epidemiologen beroemd zijn geworden, maar moet wel toegeven “dat de mensen geen tattoo met hun gezicht op hun arm zouden zetten”.

Hij noemt zijn beroemdheid “een probleem”, iets wat nooit zijn ambitie was. Hij is voor de vrijheid van meningsuiting, maar vindt het “niet oké” dat hij met Hitler en Stalin vergeleken wordt. Hij heeft de politie aangesproken over doodsbedreigingen die hij ontving.

Maakt de combinatie van plotse beroemdheid en het feit dat hij alleen lijkt te staan dat hij zijn standpunten nog koppiger verdedigt? “Niet echt. Maar het betekent wel dat ik uiterst voorzichtig moet zijn met wat ik zeg.” Bestaat het gevaar dat hij te afstandelijk wordt, te veel bezig is met algemene statistieken en te weinig met de dood van tot nog toe 5.800 mensen? “Dat is uiteraard een risico, maar daar staat mijn ervaring tegenover. Ik heb in ziekenhuizen gewerkt. Ik heb griepepidemieën meegemaakt, heb mensen zien toestromen in de ziekenhuizen. Ik heb rond ebola gewerkt in Afrika. Ik weet heel goed wat ziekten kunnen doen met een samenleving en een systeem.”

Tegnell beleefde normale Zweedse kinderjaren, tot hij twaalf was en zijn gezin naar Ethiopië verhuisde. Hij zegt dat die verandering van decor een grote invloed op hem heeft gehad. Hij leerde zijn Nederlandse vrouw kennen aan een universiteit in de VS, en ging daarna veel reizen. Niet zozeer zijn gevecht tegen ebola in het toenmalige Zaïre in 1995 heeft hem gevormd, wel de periode ervoor, toen hij voor de Wereldgezondheidsorganisatie vaccinatieprogramma’s opzette in Laos. “Ik leerde hoe belangrijk het is ruimer te denken over openbare gezondheid. Wellicht verklaart dat gedeeltelijk onze strategie, en ook de werkwijze van ons agentschap. We werken niet alleen met overdraagbare aandoeningen, we werken met de openbare gezondheid in zijn totaliteit.”

Hij ziet de scholen dus niet uitsluitend als een plek waar het virus zich kan verspreiden, maar ook als het belangrijkste aspect van de gezondheid van een jongere. “Als het daar lukt, dan heb je een goed leven. Lukt het niet, dan zal je leven veel slechter zijn. Je zult korter leven. Je zult armer zijn. Dat zit in je hoofd als je begint te praten over het sluiten van de scholen.”

IJs in de maag

In juni beschreef Tegnell de ijver om in lockdown te gaan in Europa en de VS alsof het leek “dat de wereld gek aan het worden was”. Vandaag klinkt hij milder. Toch geeft hij de indruk dat hij de aanpak elders niet begrijpt. Mondmaskers dragen vindt hij “meer een statement dan een concrete maatregel”. “Mondmaskers zijn een makkelijke oplossing, en ik ben diep wantrouwig tegenover makkelijke oplossingen voor complexe problemen.”

Ik pols naar een andere uitspraak van hem. Heeft hij niet gezegd dat Zweden, met een Zweedse uitdrukking, “ijs in zijn maag” had, terwijl andere landen vooral emotioneel handelden? “Dat komt weer neer op houdbaarheid. Houdbaarheid houdt in zekere mate in dat je ijs in je maag hebt, want je moet geloven in de langetermijneffecten van wat je doet. Je mag niet te snel gaan twijfelen.”

Tegnell lijkt weinig twijfels te hebben. Hij veroorzaakte ophef in juni door te suggereren dat Zweden harder had ingegrepen als het in het begin van de pandemie had geweten wat het toen wist. Als ik hem vraag of hij dingen anders had gedaan, antwoordt hij dat het weliswaar goed was geweest te weten hoe Covid-19 zich zou ontwikkelen, maar dat hij niet zeker is “dat hij veel had veranderd”.

Ons gesprek eindigt met Tegnell die opnieuw tegen de stroom in roeit. Hij waarschuwt dat het vaccin, als het al ooit komt, niet het wondermiddel zal zijn. “Ook hier ben ik niet tuk op makkelijke oplossingen voor complexe problemen. Ik geloof niet dat we, als het vaccin er is, opnieuw kunnen gaan leven zoals we altijd gedaan hebben. Ik denk dat dat een gevaarlijke boodschap is om uit te sturen, want zo makkelijk zal het niet zijn.”