Sir David Attenborough (94) is zelf een wonder der natuur

Vertel uw grootmoeder dat ze toch echt wel zou moeten kunnen uitpluizen hoe haar smartphone werkt als zelfs een 94-jarige een Instagram-record kan verbreken. Sir David Attenborough maakte vorige week een account aan op de social-media-app en vergaarde in minder dan vier uur een miljoen volgers. Een prestatie die zelfs de Instagram-ontmaagding van Jennifer Anniston overstijgt. De televisiecoryfee heeft zijn data storage natuurlijk niet voor niets gedecimeerd: hij heeft een nieuw boek én een gelijknamige documentaire te promoten die dit weekend in première gaat op Netflix.

“Dit is een getuigenverklaring”, zo wikkelt zijn warme, welbekende timbre een dekentje om de trailer van A Life on Our Planet. De natuurwetenschapper die de afgelopen zeventig jaar zijn blik, expertise en stem verleende aan talloze documentaires, heeft als geen ander ervaren hoe onze planeet en haar bewoners veranderden onder de voeten en handen van de homo sapiens.

En hij beseft ook dat het zijn verantwoordelijkheid is om de schuldigen hiervan op de hoogte te brengen. “Ik geniet er niet van om doom doom doom! te roepen”, aldus Attenborough aan Amerikaans journalist Anderson Cooper. “Integendeel. Ik schep veel meer plezier in joy joy joy! Maar als je ook maar enig verantwoordelijkheidsgevoel hebt, dan kan je dat niet meer maken.” Nochtans was Attenborough decennialang tevreden met zijn rol als observerende buitenstaander. “Ik ben geen dierenliefhebber,” liet hij ooit optekenen. “Ze fascineren me gewoon.”

David Attenborough werd geboren op 8 mei 1926 in Isleworth, Londen, en groeide op op de campus van de Universiteit van Leicester, waar zijn vader rector was. Van kleins af aan was David al begeesterd door het struikgewas en alles wat daarin ruist. Hij verzamelde fossielen, stenen en insecten, en vond als elf­jarige knaap een bij­verdienste door salamanders te verkopen aan de biologiefaculteit. De jongen vermeldde er destijds niet bij dat hij de beestjes verzamelde rond een vijver op minder dan vijf meter van de afdeling. Later zou Attenborough aan Clare College, bij de Universiteit van Cambridge, een diploma natuurwetenschappen behalen.

Hier is: monty python

Het is niet duidelijk of hij zijn broer, de bekende acteur en regisseur wijlen Richard Attenborough, ooit heeft bijgestaan met dierenweetjes voor het vertolken van diens rol als Jurassic Park-directeur, maar de Attenboroughs deelden duidelijk wel een fascinatie voor bewegend beeld. Het is moeilijk om je een periode in te denken waarin David Attenborough géén deel uitmaakte van het zend­schema, simpelweg omdat die periode nooit bestaan heeft.

De jonge bioloog startte bij de BBC in 1952, toen de televisie nog maar net haar intrede maakte in de Britse huiskamers. Het was aanvankelijk niet de bedoeling dat David op de buis kwam – men vond zijn tanden te groot – maar toen hij plots moest invallen voor reptielkenner Jack Lester in het programma Zoo Quest was zijn carrière voor de camera geboren.

Vanaf 1965 zou hij, als controller van BBC 2, vooral impact maken áchter de schermen, waar hij de eerste kleurenprogramma’s bestelde en de sketch­groep Monty Python aan het brede publiek voorstelde. Toch had hij pas de grootste invloed toen hij vanaf de jaren zeventig op zelfstandige basis documentairereeksen als Life on Earth, The Living Planet en later ook Planet Earth ging vereeuwigen.

De kijker kent David Attenborough als de man die respectvol een vogel, insect of zoogdier benadert en het evenwel niet kan laten om zijn commentaar verder te zetten. “Het is eigenlijk best oneerlijk dat wij, de mens, de gorilla voorstellen als agressief en gewelddadig, terwijl dat het enige is dat de gorilla níét is en wij dat wél zijn”, zo fluisterde hij in 1979 toen de wereld voor het eerst kennismaakte met wilde gorilla’s in Rwanda, die elkaar in dichte nabijheid van Attenborough zaten te vlooien.

Dumbo-octopus

Hij was de man ook die op een ladder klom, vlak bij het gezicht van een luiaard kwam hangen, en doodleuk ‘boe’ zei. De man die de tot dan toe onbekende unieke lokroep van de lier­vogel, die kettingzagen, auto-alarmen en de klik van een fototoestel angstaanjagend goed kan nabootsen, door de huiskamers liet schallen. Attenboroughs mix van beheerst enthousiasme en vaderlijke amicaliteit begeleidde de amateurnatuurliefhebber in de visuele kennismaking met de Dumbo-octopus en de harige zeeduivel die zich nog nooit eerder aan de camera hadden laten zien.

Hij heeft in totaal 42 prijzen gewonnen, waaronder de prestigieuze Peabody Award, en is de enige persoon die BAFTA’s heeft ontvangen voor programma’s in zowel zwart-wit, kleur, 3D als 4K. Meer dan twintig plant- en diersoorten dragen zijn naam, waaronder de Malagassische kikkersoort Stumpffia davidattenboroughi. In 2016 werd ook het nieuwe schip van de Britse nationale milieu­onderzoeks­raad naar hem vernoemd. En in 1985 werd hij door het Britse hof tot knight gekroond.

Sir Attenborough is een wereldwijd icoon. Hij is de verpersoonlijking van de natuurdocumentaire, mensen met een angst­stoornis geven te kennen dat zijn stem therapeutisch werkt en toen Blue Planet II uitkwam, hebben zo veel Chinese kijkers de prent proberen te downloaden dat het internet in het enorme land naar verluidt een tijdje haperde.

Toch heeft Attenborough ook lange tijd kritiek te slikken gekregen omdat hij de impact van de mens op het eco­systeem leek te verzwijgen. Zijn weergave van de natuurpracht was niet realistisch en naïef, zo klaagden klimaat­weten­schappers en biologen. “Mensen kunnen niet geven om iets dat ze niet kennen, dus ik laat hen eerst kennismaken met de wonderen van de natuur, anders kan het hen niet schelen dat die vernietigd worden”, was Attenboroughs gedoodverfde argument.

Maar net zoals hij de wereld rondom zich zag veranderen, zo ook de meningen van het grote publiek. Documentairemakers gebruikten hun medium niet alleen om vast te leggen, maar ook om een visie weer te geven. The Truth About Climate Change (2006) was Attenboroughs eerste werk dat klimaat­opwarming expliciet bespreekt. Later volgden visuele verslagen als How Many People Can Live on Planet Earth?, The Death of the Oceans, Blue Planet en Blue Planet II, Climate Change: the Facts en nu dus ook: A Life on Our Planet.

De maan? nee, bedankt

“Ik ga niet wanhopen, want wat zou ik dan moeten doen? Huilen in een hoekje en opgeven?”, liet hij begin deze maand optekenen door de BBC. In plaats daarvan zet hij zijn schouders onder extra documentaires, geeft hij lezingen, steunt hij openlijk de klimaatjongeren en verspreidt hij dus ook de niet-zo-blije boodschap via nieuwe media als Instagram, waar hij ondertussen de kaap van vijf miljoen volgers bereikt heeft.

Attenborough blijft strijdlustig, zelfs op 94-jarige leeftijd. Deze aardkloot is tenslotte alles wat we hebben, vindt hij. “De theoretische vraag of ik geloof in leven op een andere planeet interesseert me niet”, zegt de negentiger bij Anderson Cooper. “Waarom zou ik, bijvoorbeeld, op de maan gaan wonen wanneer ik een wereld heb vol dassen en lijsters en kwallen en koralen? Op de maan is niets anders dan stof. Dus nee, bedankt, ik blijf wel waar ik ben en kijk naar de kolibries, zolang het me gegund is.”

• A Life on Our Planet is vanaf zondag 4 oktober (Werelddierendag) te zien op Netflix.

• David Attenborough, Een leven op onze planeet, Luitingh-Sijthoff, 272 p., 20 euro