Is eredoctor Merkel de échte baas van Europa? - Hendrik Vos

Hendrik Vos en Rob Heirbaut schrijven om de twee weken beurtelings een opinietekst, respectievelijk analysetekst, over Europese politiek. Vos is hoogleraar aan de Universiteit Gent, waar hij directeur is van het Centrum voor EU-studies. Heirbaut is VRT-journalist, gespecialiseerd in de EU.

Eredoctoraten worden door universiteiten uitgereikt aan mensen die uitzonderlijke prestaties leverden, meestal in de academische wereld. Nobelprijswinnaars grossieren erin, net als toponderzoekers uit allerlei disciplines.

Soms wordt een eredoctoraat ook uitgereikt aan niet-academici, omwille van bijzondere prestaties. Koning Filip, Eddy Merckx, Kim Clijsters, Albert Heijn of Bob Geldof mogen zich allemaal eredoctor noemen.

Ook politieke figuren vallen wel eens in de prijzen. De Universiteit Gent vereerde onder meer Karel Van Miert, Guy Verhofstadt, Kofi Annan en Herman Van Rompuy met deze titel.

Vandaag krijgt Angela Merkel, die al een paar eredoctoraten van buitenlandse instellingen op zak heeft, er eentje van twee universiteiten tegelijk: de KULeuven en de Universiteit Gent. Niet omdat ze ooit een uitstekend onderzoeker was (ze heeft een doctoraat in de chemie), maar – aldus de beide rectoren – omwille van de waarden die ze in de politiek verdedigt, en omdat ze zich inspant om een sterk Europa te bouwen.

Angela Merkel is al ruim elf jaar Duits kanselier. Andere Europese leiders zijn tegenwoordig veel sneller opgebrand. Toen ze in 2005 aan de macht kwam, was Jacques Chirac nog president in Frankrijk, Guy Verhofstadt was premier in België en George Bush was Amerikaans president.

Merkel heeft intussen al drie Franse presidenten versleten, twee Europese presidenten, vijf Belgische premiers en twee pausen.

Trump wordt de derde Amerikaanse president waarmee ze zal samenwerken en ze zit intussen aan haar zesde Italiaanse eerste minister. Van de huidige wereldleiders was alleen Vladimir Putin in 2005 al op post. Als ze later dit jaar opnieuw Duits kanselier wordt, zal ze de langst regerende kanselier worden in de Duitse naoorlogse geschiedenis.

In het snel veranderende politieke landschap, zeker in Europa, is Merkel een baken van stabiliteit. Alleen al door haar ervaring wordt ze de facto de leider van Europa genoemd. In de Forbes-lijst van machtigste mensen is ze al jaren een vaste waarde in de bovenste rijen.

Niemand twijfelt aan haar grote invloed op de Europese politiek van de voorbije jaren.

Toch kan geen enkel land in de Europese Unie zomaar alles dicteren. Op cruciale punten moest Merkel de voorbije periode gas terugnemen of vaststellen dat ze onvoldoende steun had van andere lidstaten. Als Duitsland het alleen voor het zeggen had, dan zouden de eurocrisis of de vluchtelingenproblematiek vermoedelijk op een andere manier zijn aangepakt.

Om in de Europese politiek wat te betekenen, is het cruciaal om over bondgenoten te beschikken. De trouwste Duitse partner is traditioneel Frankrijk, en dat is onder Merkel niet anders.

De Frans-Duitse band is bijzonder hecht en structureel: al sinds het Vriendschapsverdrag van 1963 is er de vaste gewoonte dat de Franse president en de Duitse kanselier permanent met elkaar overleggen.

Soms komen daar diepe vriendschappen uit voort, zoals tussen François Mitterrand en Helmut Kohl. Dat is bij Merkel niet het geval. Uit haar lichaamstaal bleek wel eens dat ze Nicolas Sarkozy maar een kleine driftkikker vond, of François Hollande een wat zielige loser.

Maar de professionele samenwerking lukte perfect en Duitse beleidsvoorstellen voor Europa zijn meestal eerst al eens besproken met Parijs, of omgekeerd. Voor de band tussen Merkel en Sarkozy werd zelfs een nieuw woord verzonnen, Merkozy.

Ook tegenover andere politici gedraagt Merkel zich nogal gereserveerd. Ze is niet de flamboyante zwierigheid. Ze zal andere leiders niet spontaan kussen of omhelzen, maar ze wekt evenmin de indruk nors of bokkig te zijn.

Nadat Silvio Berlusconi, als Italiaans premier, opmerkte dat Merkel een ‘onneukbare kont’ zou hebben, bleef ze hem beleefd de hand schudden. Persoonlijke sympathieën of antipathieën blijken weinig rol te spelen in haar beleid en in haar netwerken.

Sinds Merkel kanselier werd, zit de Europese Unie permanent in een of andere crisis. Eerst was het een institutioneel probleem: er was een Europese grondwet opgesteld, maar de Fransen en de Nederlanders hadden die begin 2005 in een referendum verworpen. Iedereen voelde nochtans aan dat er nieuwe spelregels nodig waren voor de Europese politiek.

Het is uiteindelijk vooral op Duits initiatief dat er in 2007 een doorbraak werd bereikt: de grondwet werd gerecycleerd tot het Verdrag van Lissabon. Dat verdrag werd in december 2009 van kracht. Toen stond een volgende crisis al volop in de steigers: de eurocrisis.

Griekenland balanceerde op de rand van de afgrond, en had steun nodig van de andere lidstaten om een ongecontroleerd bankroet te vermijden. De Europese Unie is finaal tussenbeide gekomen en hing het land aan een infuus. Ook toen andere lidstaten, zoals Ierland of Portugal, in de problemen raakten, was er een noodfonds nodig.

Europa ging door een diepe crisis, met de ene extra top na de andere. Veel waarnemers voorspelden het einde van de euro, en sommige waarschuwden zelfs voor de instorting van de Europese Unie in haar geheel.

Alle cruciale beslissingen die in die periode werden genomen, werden eerst overlegd met Merkel. Dat sprak voor zich: de Duitse economie is de sterkste van de Unie, en Duitsland zou bijgevolg het meeste moeten bijdragen tot de noodfondsen.

In de populaire pers werden de Grieken er afgeschilderd als luiaards die de ellende geheel aan zichzelf te danken hadden. Er was weinig animo om Zuid-Europa met Duits geld te redden. Maar Merkel keek naar het bredere plaatje: ze besefte dat de euro hier echt op het spel stond, en dat Duitsland, als grootste exportland van de Unie belang had bij een stabiele muntunie. De euro loslaten, was een risico dat ze niet wilde nemen.

Tegen grote delen van de publieke opinie in, verdedigde ze bijgevolg de reddingsoperaties. Ook in haar eigen partij, en zeker in de Beierse zusterpartij, waren er veel twijfels. Minister van Financiën Wolfgang Schäuble neigde dikwijls naar een hardere houding. Merkel hield voet bij stuk en bleef de reddingsoperaties steunen, maar wel altijd met enige terughoudendheid. De noodfondsen werden slechts mondjesmaat aangevuld.

De steun kwam ook niet onvoorwaardelijk: landen die er beroep op deden, moesten streng besparen. Vooral in Griekenland kwam die politiek keihard aan. Merkel werd er de verzinnebeelding van alle kwaad. Tijdens betogingen werden er gedurig pancartes meegedragen waarop Merkel met een hitlersnor werd afgebeeld.

Dat imago veranderde in de tweede helft van 2015. Toen toonde de harde tante plots een heel menselijk gezicht. Veel Syriërs ontvluchtten hun land omwille van de oorlog. Ook voor de instabiliteit in landen als Irak of Afganistan gingen velen op de loop.

Ze kwamen terecht in kampen, zonder al te veel perspectief, vaak zonder onderwijs en zonder mogelijkheden om te werken. Een deel van die groep probeerde naar Europa te komen, in de hoop op die manier aan de uitzichtloosheid te ontsnappen.

Op het einde van de zomer, toen de vluchtelingenstroom niet meer genegeerd kon worden, hield Merkel een toespraak, waarvan vooral drie woorden onthouden werden: “wir schaffen das”.

Als landen als Libanon of Turkije een veelvoud aan vluchtelingen opvangen, terwijl ze veel minder draagkracht hebben, dan moet Europa ook in staat zijn om in moeilijke omstandigheden haar verantwoordelijkheid op te nemen.

Het internationaal recht schrijft het bovendien voor: mensen die op de loop zijn voor geweld, verdienen opvang. Dat was ongeveer Merkels redenering.

Een belangrijk deel van de publieke opinie, ook in haar eigen land, zag het anders en wilde van geen vluchtelingen weten. In Oost-Europa ontpopte vooral de Hongaarse leider Viktor Orbán zich tot een groot tegenstander van Merkel: hij pleitte voor een hoge prikkeldraad rond Hongarije, en liefst zelfs rond de hele Unie. Merkel bleef haar standpunt verdedigen, bezocht onthaalcentra in Duitsland en ging met vluchtelingen op de selfie.

Merkels plan kon evenwel pas werken als ook andere lidstaten hun verantwoordelijkheid zouden opnemen en de vluchtelingen fair over de hele Unie verdeeld zouden worden. Er kwam een spreidingsplan, maar dat bleek in de praktijk niet te werken.

Sommige landen weigerden gladweg om mee te doen. Het gemor in Duitsland nam toe, en dat bracht Merkel in de problemen. Zeker omdat het extreem-rechtse Alternative für Deutschland van de situatie leek te kunnen profiteren.

Uiteindelijk verschoof het Europees beleid in de richting van wat Viktor Orbán wilde: vluchtelingen zoveel mogelijk buiten houden. Merkel zelf spande zich in om een deal met Turkije te sluiten: als de Turken voortaan verhinderden dat er nog mensen oversteken naar de Griekse eilanden, dan zouden ze daar financieel voor gecompenseerd worden.

Het was een omstreden deal, want de situatie in Turkije is niet van die aard dat er garanties zijn dat vluchtelingen er een menswaardig leven kunnen leiden. Allerlei aspecten van de afspraak blijken ook niet te worden uitgevoerd, maar de essentie blijft vooralsnog overeind: vluchtelingen stappen niet meer massaal in bootjes om naar Europa te varen.

Straks is Merkel kandidaat om opnieuw kanselier te worden. Haar populariteit ging de voorbije jaren op en neer, maar ze kon altijd op de steun van een meerderheid van de Duitsers blijven rekenen.

De kans dat ze de verkiezingen wint, is groot. Al is het maar omdat er geen enkele Duitse politicus is die geloofwaardig genoeg wordt bevonden om haar werkelijk uit te dagen.

Vermoedelijk zal ze ook de volgende jaren nog een stempel op de Europese politiek blijven drukken.

Tijdens de eurocrisis werd ze omschreven als de keiharde tante. Met de vluchtelingencrisis werd ze dan plots een soort Moeder Theresa. De realiteit is meer genuanceerd.

Haar benadering is pragmatisch en gematigd en is er vooral een van kleine stapjes. Meer en meer lijken fundamentele waarden ook een rol te spelen, en dat wordt in Europa toch een zeldzaamheid.

Toen Donald Trump de Amerikaanse presidentsverkiezingen won, liet ze zuinigjes weten dat ze met hem een nauwe samenwerking wilde, maar dan wel op basis van gedeelde waarden: “... democratie, vrijheid, respect voor het recht en de menselijke waardigheid – ongeacht herkomst, huidskleur, geloof, geslacht, seksuele oriëntatie of politieke opvattingen.’’

Weinig andere wereldleiders durfden het aan om zo’n stekelig voorbehoud toe te voegen aan hun obligate gelukwensen.