Hoe de sociale media je mening (ver)vormen

Tijdens de coronacrisis zijn we er allemaal mee geconfronteerd: het veelbesproken “bubbelsysteem”. Het is tijd om de aandacht te vestigen op een ander type bubbel: informatiebubbels op sociale media. Met de start van een nieuwe semi-lockdown en de hierbij horende inperking van ons “real life” sociale leven is dit type bubbel misschien wel, zonder dat we het echt beseffen, actueler dan ooit.

Laat me eerst even verduidelijken wat we verstaan onder deze “informatiebubbels” en hoe deze tot stand komen. Sociale media zijn gebaseerd op algoritmes die je informatie tonen waarvan zij denken dat jij ze interessant vindt. Dit doen ze aan de hand van jouw vorige acties op sociale media en de welgekende cookies. Iedereen kent het wel: je googelt bijvoorbeeld een bepaalde vakantiebestemming en de dag erna gaat al de reclame die je ziet over vliegtuigtickets en hotels op die bestemming. Op zich allemaal geen drama, maar jammer genoeg werken die algoritmes niet enkel bij simpele zaken als reclame voor een vakantiebestemming. Ze hebben dezelfde werking als het aankomt op politieke meningen, complottheorieën, fake news, enzovoort. De algoritmes gaan ervoor zorgen dat je enkel informatie krijgt voorgeschoteld die je eigen denken bevestigt. 

Ik gebruik even een hypothetisch voorbeeld. Stel: je wil opzoeken hoe COVID ontstaat. Je gaat op zoek naar een YouTube-video hierover en na enkele malen doorklikken ben je op één of andere pseudowetenschapper gestoten die verkondigt dat COVID ontstaat door 5G, de nieuwe snelle internetverbinding. De dag erna gaan al je aanbevolen video’s over conspiracies die dit “bevestigen”. Hierna krijg je op Facebook het voorstel bij een groep aan te sluiten die deze onzin predikt. Je zoekt op Twitter over de hashtag 5G en leest enkel nog meer over deze zever. Zo gaat het maar door, elk groot sociaal platform waarop je je begeeft zal informatie aanbieden die dit denkbeeld enkel bevestigt. Je begint hier steeds meer in te geloven en elke andere mening is deze van “een door de MSM (mainstreammedia) gebrainwasht persoon” (dat beweren zij toch).

Sociale media wekken de schijn dat we ons denken op een gemakkelijke manier kunnen verbreden, terwijl ze in realiteit bij velen het denken vernauwen. Je komt heel makkelijk, zonder het goed en wel te beseffen, in een echokamer terecht waarin je eigen ideeën enkel maar bevestigd worden.

Een tweede zaak waar sociale-media-algoritmes op gericht zijn: sensationele en vaak ook radicale informatie het meest promoten. Dit zijn immers ook de berichten met de grootste “WOW-factor” en die dus het meest gedeeld en geliket worden. We zien hier ook de gevolgen van: fake news is populairder en meer verspreid dan ooit, artsen voeren elke dag een strijd om de vaak sensationele complottheorieën de wereld uit te krijgen.

Misschien doe ik wel een beetje te veel aan doemdenken, maar in mijn ogen vormen vorige zaken een reële bedreiging voor onze maatschappij. Kijk bijvoorbeeld naar de coronacrisis, waar een bepaald deel van de bevolking niet gelooft in deze ziekte of twijfelt aan de ernst ervan (“het is toch maar een griepje” of “het is allemaal een complot van de elite”) en zich daarom ook niet aan de maatregelen houdt. Een kleine groep mensen die zijn voeten veegt aan de maatregelen, kan echter zorgen voor een enorme verspreiding van het virus. Daarmee wil ik niet zeggen dat we de toename in besmettingen enkel aan deze groep kunnen wijten, wel dat deze complotdenkers een zekere vorm van bedreiging met zich meebrengen. 

Vorig voorbeeld gaat enkel over verspreiding van valse feiten, maar deze principes spelen ook bij meningen. Hoe radicaler de mening, hoe groter de “WOW-factor”, hoe meer gedeeld en geliket. Combineer dit met het concept van echokamers en je begrijpt waarom politici met radicale meningen het steeds beter doen.

Onze huidige federale regering ziet deze tendensen ook, dit valt ook te lezen in het recente regeerakkoord: “De regering versterkt de maatregelen ter bestrijding van desinformatie en van de verspreiding van fake news, die een echte bedreiging vormen voor de democratie.” Jammer genoeg zijn het ook vaak politici die graag gebruik maken van de enorme invloed die sociale media hebben, maar dat is weer een ander verhaal. Laten we wel hopen dat steeds meer mensen de gevaren van sociale media beginnen in te zien.

De populariteit van sociale media is enorm toegenomen in de coronacrisis. Tijdens de vorige lockdown grepen mensen massaal naar sociale media. De toename van het aantal TikTok-gebruikers is hier een uitstekend voorbeeld van. De app zat na de lockdown op 2 miljard downloads wereldwijd.

Enerzijds hebben de sociale media ons tijdens de lockdown het broodnodig sociaal contact bezorgd, tegelijkertijd waren het dezelfde sociale media die zorgden voor het massaal delen van complottheorieën of ons deden geloven dat er een massaal tekort aan WC-papier zou komen. Je gelooft misschien niet in complottheorieën, maar ik denk dat vele van jullie zich nu stiekem een beetje schamen omdat ze halsoverkop verschillende winkels hebben afgeschuimd om toch maar een extra pak WC-papier te kopen.

De groep die het meest kwetsbaar is voor deze enorme stroom aan desinformatie zijn (in mijn ogen) tieners. Enerzijds omdat ze nog makkelijk beïnvloedbaar zijn, anderzijds omdat dit de groep is die het meeste tijd doorbrengt op sociale media. Een tiener die normaal naar school ging, jeugdbeweging had of op het pleintje ging spelen zat tijdens de lockdown hele dagen achter het scherm. De sociale contacten die jongeren op deze momenten hadden vielen weg en dit nam een belangrijke bron van kritisch perspectief weg. Waar tieners vroeger in “het normale leven” nog discussieerden over zaken die ze opvingen op het internet,  kregen ze nu enkel informatie binnen via hun smartphones.

Er zal gezocht moeten worden naar oplossingen voor problemen als fake news. Enerzijds zullen de grote bedrijven achter sociale media maatregelen moeten treffen. Dit door te sleutelen aan hun algoritmes die op dit moment gericht zijn op het promoten van sensationele berichten. Anderzijds zal het belangrijk zijn om jongeren (maar zeker en vast ook andere leeftijdscategorieën) voldoende te onderwijzen over de gevaren van sociale media. Hen te leren wat het verschil is tussen een mening en een feit, te leren hoe je factcheckt en nog zoveel meer. Jammer genoeg bemoeilijkt de generatiekloof dit soort onderwijs. Oudere generaties zijn nog steeds niet voldoende vertrouwd met de enorme wereld van de sociale media en in bredere zin het internet. Eén ding is zeker, we staan voor een grote maatschappelijke uitdaging.

Dit is geen pleidooi tegen sociale media, maar wel een oproep om steeds kritisch om te gaan met wat je leest. Vraag jezelf af of wat je leest wel echt is, waarom je steeds dezelfde informatie krijgt voorgeschoteld. Zorg ervoor dat, tijdens deze semi-lockdown, jouw kamer waarin je je opsluit, geen echokamer wordt van je eigen denken.