Waarom ons zelfbeeld vaak botst met onze verlangens: ‘Les één: neem uzelf minder serieus’

Gokt u weleens? Kroop u laatst voor in de wachtrij? Geneert u zich soms voor uw niet-politiek correcte gedachten? De Hongaars-Amerikaan Bence Nanay, hoogleraar filosofie aan de UAntwerpen, houdt ons een spiegel voor: wat doen we met verlangens die niet bij ons passen?

Het is een beeld dat Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) wellicht nog lang zal achtervolgen: tijdens het debat over de regeerverklaring in het Vlaams Parlement, ongeveer een jaar geleden, werd hij betrapt op een spelletje Angry Birds op zijn smartphone. ‘Fake news’, zo verklaarde hij later. ‘Het was niet Angry Birds, maar Toy Blast.’ Een pijnlijk incident, al hebben velen onder ons boter op het hoofd. Want geef toe: voelt u nooit de drang om tijdens een ellenlange Zoom-vergadering stiekem uw smartphone te nemen, op zoek naar spelletjes, likes of andere verstrooiing? Als rechtgeaard kantoormedewerker – of minister-president – wordt u natuurlijk geacht om dan sterk te zijn, en zonder morren de verleiding te weerstaan. Maar dat is niet de snelste weg naar meer zelfcontrole, betoogt professor filosofie Bence Nanay (Universiteit Antwerpen). ‘Ook wanneer je erin slaagt om een bepaalde verleiding te weerstaan, blijft er een wrange herinnering achter: er was iets wat je graag wilde, maar eigenlijk niet mocht. Dat “foute verlangen” staat haaks op je zelfbeeld. De meeste mensen zien zichzelf als deugdzaam, eerlijk en slim. Maar vrijwel niemand kan aan zo’n zelfbeeld voldoen. Er zijn altijd verlangens en gedachten die daarmee botsen.’

Wat is dan het alternatief? Ingaan op elk verlangen dat we voelen?

Bence Nanay: Nee, dat is uiteraard ook geen goed idee. Uit onderzoek blijkt dat we nauwelijks gelukkiger worden als we eindelijk iets hebben gedaan of gekregen wat we al heel lang wilden. En als we hebben toegegeven aan een ‘fout’ verlangen dat dus botst met ons ‘perfecte’ zelfbeeld kan dat ook schuldgevoelens opleveren. In het slechtste geval leidt het tot verslavingen en erger: als we telkens zouden toehappen als ons een shot heroïne wordt aangeboden, of als we voor een roulette staan, dan zouden we al snel dood of blut eindigen.

Wat is dan de sleutel om met verleidingen om te gaan?

Nanay: Zodra de verleidingen er zijn, is het eigenlijk al om zeep. Want zowel weerstaan als toegeven is slecht voor ons. De beste manier om met verleiding om te gaan, is ze vermijden. Onze smartphone dus níét naast ons leggen tijdens de vergadering. Al klinkt dat natuurlijk makkelijker dan het is. We worden constant om de oren geslagen met verleidingen. Iemand die gokverslaafd is, kan al getriggerd worden door de muziek die hij kent uit het casino, of door de kleur van het T-shirt dat hij droeg, de laatste keer dat hij daar was. Dus in plaats van te focussen op al die ‘verboden verleidingen’, zouden we beter aan ons zelfbeeld werken. Als we minder veeleisend zijn voor onszelf, krijgen we minder vaak te maken met innerlijke conflicten. En dan wordt onze geest ook minder gefragmenteerd.

Een gefragmenteerde geest? Dat moet u toch eens uitleggen.

Nanay: Het is aanlokkelijk om onze geest te zien als een groot aquarium vol rondzwemmende gedachten. Maar zo werkt het niet. In realiteit is onze geest gefragmenteerd: hij bestaat uit verschillende delen die niet met elkaar kunnen communiceren. Daardoor spreken we soms met vrienden af om te gaan lunchen terwijl we eigenlijk al een tandartsafspraak hadden. Zo’n dubbele boeking is een simpel voorbeeld van fragmentatie. Maar het kan ook minder onschuldig. Stel dat je op een taxi staat te wachten en je heel dringend weg moet. Voor je staat een oud dametje en wanneer de eerste taxi arriveert, ‘steel’ jij die van haar. Dat is niet erg aardig, terwijl jij jezelf toch niet als een klootzak ziet. Daarom plaats je die herinnering in een no-gozone van je geest, zodat er geen conflict is met je zelfbeeld. Dat gebeurt uiteraard onbewust. En op zich is het ook niet zo’n probleem. Wat wél problematisch is, is dat je al die no-gozones constant moet bewaken, als een soort interne politieagent. Anders beginnen die donkere gedachten in je hoofd te spoken. En dat vraagt veel mentale energie. Energie die je bijvoorbeeld nodig hebt om foute verleidingen te weerstaan. (lacht) Maar mensen kunnen er bijvoorbeeld ook slaapproblemen door krijgen: overdag kun je al die duistere gedachten makkelijk wegdenken, maar ’s nachts begin je erover te piekeren.

Iedereen heeft last van zo’n gefragmenteerde geest, stelt u. Waar komt dat probleem vandaan?

Nanay: Op zich is het een universeel menselijke neiging om zaken die niet bij ons zelfbeeld passen op die manier weg te sorteren. Veel heeft ook te maken met het feit dat wij als mensen snel evolueren, maar ons zelfbeeld niet. Als je aan iemand vraagt of hij over tien jaar sterk veranderd zal zijn, zal hij dat waarschijnlijk ontkennen. Terwijl het in realiteit wél zo is. Daar zijn boeiende psychologische experimenten rond gedaan. Stel dat je tien jaar geleden gepassioneerd was door marathons. Je kocht de duurste loopschoenen en gadgets en spendeerde er al je vrije tijd aan. De kans bestaat dat je vandaag niet meer zo dol bent op lopen, maar dat je het toch blijft doen omdat je jezelf ziet als een loper. En dat je je schuldig voelt omdat je er niet meer van geniet. Dat is weer zo’n gedachte die je moet ‘fragmenteren’. Ik vrees dat het in onze gepolariseerde samenleving een steeds groter probleem wordt. Meer nog: ook onze samenleving wordt steeds gefragmenteerder.

Wat bedoelt u daar precies mee?

Nanay: In de Verenigde Staten is het al zover gekomen dat een Democraat en een Republikein amper nog door één deur kunnen. Bij ons is de situatie minder extreem, maar toch. Stel je voor dat je een links en progressief persoon bent, die veel geeft om sociale rechtvaardigheid. Het is heel menselijk om bij een groep gelijkgestemden te willen horen: allemaal linkse voorvechters van sociale rechtvaardigheid. Alleen horen daar ook bepaalde ideeën en verwachtingen bij. Het is bijna onmogelijk om het eens te zijn met álle ideeën van die groep. Dat botst dan met je perfecte zelfbeeld, waardoor je weer moet fragmenteren. Maar er is ook goed nieuws: door die fragmentatie te erkennen, en dus te aanvaarden dat je niet 100 procent ‘perfect’ links bent, kun je makkelijker een gesprek beginnen met iemand van de andere kant van het politieke spectrum. Want die is wellicht ook niet 100 procent rechts en conservatief.

Is het ook mogelijk om onze geest te ‘defragmenteren’?

Nanay: Jazeker. Al moet je daarvoor in de eerste plaats aan je zelfbeeld werken. Hoe minder dat in conflict komt met je verlangens en ideeën, hoe minder gefragmenteerd je geest wordt. De belangrijkste raad die ik kan geven is: neem jezelf minder serieus. Als je zelfbeeld minder perfect en gepolijst is, zul je ook minder ‘verkeerde’ ideeën hoeven te verstoppen en minder aan verleidingen hoeven te weerstaan. Het is namelijk niet zo erg om tijdens een vergadering af en toe op je smartphone te kijken. En het is ook geen drama om zo nu en dan toe te geven aan je zin in een gigantisch stuk chocoladecake. Maar als je jezelf ziet als een ‘vegetariër met links-progressieve ideeën die minstens twee keer per jaar een marathon loopt’, dan gaat je zelfbeeld met je aan de haal. Je doet sommige dingen dan niet omdat je daar zin in hebt, maar omdat je aan je torenhoge zelfbeeld wilt voldoen. In de boekhandel zul je dan geen ontspannend tijdschrift kopen, maar een vuistdik boek over het humanisme. Niet omdat je dat zo graag wilt lezen, wel omdat je je daartoe verplicht voelt. En met Kerstmis zul je van je broer geen leuk gadget krijgen, maar nóg zo’n vuistdik boek. Want ook je broer ziet je natuurlijk als die ‘vegetariër met links-progressieve ideeën’. Heel wat mensen gaan zich gedragen volgens het perfecte beeld dat ze van zichzelf ophangen. Dat is nergens voor nodig. Wees gewoon jezelf en vertrouw op wat je echt wilt.