Kinderen van Belgische ouders zitten vast in Polen: ‘Er is geen enkele rechter die zijn nek wil uitsteken’
In een land dat steeds rechtser en conservatiever wordt, heeft een buitenlander steeds minder rechten. Al een tijd houdt Polen er een eigen interpretatie van de rechtsstaat op na. Zo kan het dat de kleine Ines Youssfi tegen alle rechterlijke beslissingen in verborgen wordt in Polen, terwijl haar vader in Brussel een lege kinderkamer ziet. En hij is niet de enige.
Hakim Youssfi vraagt zich af hoe dit nog menselijk kan zijn. De Brusselse chirurg, als specialist oogheelkunde verbonden aan het Erasmusziekenhuis in Anderlecht en aan de ULB, de Franstalige Brusselse universiteit, is de speelbal geworden van de Poolse overheid die weigert zijn vierjarige dochter terug te geven. Ines’ moeder nam het kind drie jaar geleden mee naar Polen. Sindsdien heeft Youssfi, aan wie de rechtbank het exclusieve ouderlijke gezag toekende, zijn dochter niet meer bij zich gehad.
“Ines wordt sinds het overlijden van haar mama vastgehouden bij haar oma. Zij is een bekende oogarts in Katowice die banden heeft met de regeringspartij en die mij afschildert als een ‘Arabier’ die zijn dochter in België aan een pedofiel netwerk wil uitlenen”, zegt Youssfi. Moslims en pedofielen: dat werkt in het katholieke Polen als een rode lap op een stier.
Een onmiskenbaar geval van xenofobie, zo lijkt het. Maar in Polen is er meer aan de hand. Dat leert een gelijkaardig dossier van een Vlaamse man die zijn kinderen Jan (11) en Natalia (10) al meer dan vijf jaar niet meer heeft gezien. De kinderen staan geseind, tegen de moeder is een Europees aanhoudingsbevel uitgevaardigd.
“Er is geen enkele rechter die zijn nek wil uitsteken om mijn kinderen terug te halen. Ze zijn allemaal bang om ontslagen te worden”, zegt Stefaan Van Rumst. “De Belgische ministeries van Justitie en Buitenlandse Zaken volgen mijn zaak op. Maar eigenlijk kunnen ze niets doen – ze willen geen diplomatiek conflict uitlokken. Ondertussen leven mijn kinderen ondergedoken. In Polen kan dat blijkbaar.”
Het is haast alsof de Poolse staat kinderen die worden geboren uit een relatie met een Poolse partner als zijn eigendom beschouwt. Dat is niet alleen een horrorscenario voor de betrokken families. Het wordt stilaan ook een Europees probleem.
Land, gezin en geloof
Het leek op Bengaals vuurwerk zoals je dat wel vaker ziet bij betogingen en in voetbaltribunes. Tot een smartphone inzoomde op een regenboogvlag die aan het balkon van een appartementsgebouw hing te wapperen. De beelden gingen de wereld rond toen op 11 november, de Poolse onafhankelijkheidsdag, een verboden betoging van nationalisten en extreemrechts uit de hand liep in Warschau. Heethoofden bestookten het balkon van een voorstander van lhbt-rechten. Hun vuurpijlen misten doel en zetten een verdieping lager een appartement in brand. Niemand raakte gewond.
Het brandt niet alleen op straat in Polen.
Ook in de Europese Unie gaat het land steeds meer zijn eigen weg. Met een vetorecht blokkeerde Polen, net als Hongarije, deze week de EU-meerjarenbegroting. Daardoor blijft een coronasteunpakket van bijna 1.800 miljard euro voorlopig uit. Op zich heeft Polen geen probleem met de begroting en het herstelfonds. De nie-stem is een vergelding voor het onlangs goedgekeurde mechanisme om EU-leden die de rechtsstaat niet respecteren financieel te straffen. En dat is precies waar het bij Polen pijn doet.
Sinds de val van De Muur in 1989 ging het Polen voor de wind. Het land vervelde razendsnel van een Oostblok-dictatuur tot een moderne, neoliberale democratie. Maar aan de reeks van liberale regeringscoalities kwam in 2015 een einde toen de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) aan de macht kwam, die volop inzet op nationalisme en die het katholieke gezin als hoeksteen van de Poolse samenleving beschouwt. De partij heeft de meerderheid in de Kamer en de Senaat én levert de president – en kan dus bijgevolg doen wat ze wil. Onder partijvoorzitter Jaroslaw Kaczynski kwamen er ‘lhbt-vrije’ zones, werd abortus zo goed als verboden en is de onafhankelijke rechtspraak steeds meer in gevaar.
Het begon al vlak na de regeringswissel in 2015, toen pas verkozen PiS-ministers de macht van het Grondwettelijk Hof beperkten doordat het niet langer als controleorgaan van de regering mocht functioneren. De Europese Commissie tikte Polen op de vingers wegens uitholling van de rechtsstaat en leidde het fameuze artikel 7 in tegen het land, waardoor Polen dreigt te worden geschorst in de EU-ministerraad. Het gebaar maakte weinig indruk. Onder huidig premier Mateusz Morawiecki kwam er een omstreden wet die rechters verbiedt kritiek te hebben op juridische hervormingen in het land. Door die ingreep kon het hooggerechtshof, het laatste onafhankelijke hof van Polen, in mei zonder tegenspraak in handen vallen van de regering.
In het ‘2020 Rule of Law Report’ van de Europese Commissie, dat een stand opmaakt van de rechtsstaat in alle EU-lidstaten, klinkt dat zo: “De gerechtelijke hervormingen in Polen hebben de invloed van de uitvoerende en wetgevende macht op het justitiële stelsel vergroot en daardoor de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht verzwakt.” Kortom: de partij van Kaczynski heeft het Poolse gerecht in de tang.
De houdgreep is voelbaar tot in Sint-Pieters-Leeuw, een dorp in de schaduw van Brussel. In zijn pas gerenoveerde appartement, waar hij een kamer voor zijn dochter heeft ingericht, vertelt Hakim Youssfi hoe zijn Poolse vriendin Dorota Romaniuk er in juli 2017 plots vandoor ging met hun dochter Ines. “Twee dagen voordien hadden we nog gezellig met de familie gebarbecued. Er leek niets aan de hand.” Het gezin woonde in buurt van Youssfi’s familie in Sint-Joost-ten-Node, een Brusselse gemeente waar een significante Poolse gemeenschap is gevestigd. Maar Dorota kon er niet aarden. “Ze had al vaker aangegeven dat het leven in Brussel niets voor haar was.”
Youssfi leerde zijn Poolse vriendin kennen op een congres voor oogartsen in Duitsland. Hij woonde destijds in Spanje en wilde terug naar België verhuizen om dichter bij zijn vader te zijn, die alzheimer had. Dorota stemde toe. “Ik had het zo geregeld dat ze aan de slag kon in het Erasmus- ziekenhuis, waar ik ook werk”, zegt Youssfi. Maar als beginnende oogheelkundige moest Dorota onderaan op de ladder starten, terwijl ze liever opereerde. Bovendien bleef de heimwee haar parten spelen. “Ook haar moeder wilde dat ze terugkwam naar Polen. Speciaal voor Dorota richtte ze in Katowice, in het zuiden van Polen, een kabinet in waar ze zou kunnen opereren.”
Enkele maanden na Ines’ verdwijning oordeelt een Brusselse rechter dat het meisje is ontvoerd en dat ze moet terugkomen. “Ines ging naar de crèche in Brussel, ze was gedomicilieerd in België. Ons leven was hier”, zegt Youssfi. In januari 2018 bekrachtigt een rechtbank in Katowice het vonnis. Het is de laatste keer dat Youssfi Dorota zal zien. Als de politie bij haar thuis aanklopt om Ines op te halen, blijft de deur gesloten. Weer zijn moeder en dochter verdwenen.
Antipatriottisme
Door een bizarre plotwending keert het Poolse gerecht zich plots tegen Youssfi. Via een internationaal rechtshulpverzoek wordt de Belgische politie gevraagd een onderzoek te openen naar de oogarts wegens vermeende zedenfeiten, terrorisme en huiselijk geweld. Zijn collega’s in het Erasmusziekenhuis worden ondervraagd, zelfs de buren krijgen agenten de vloer. “Dorota heeft in de rechtbank nooit verklaard dat ik gewelddadig was. Integendeel: ik was een lieve papa en verwende Ines te veel. Maar volgens Dorota’s moeder Wanda ben ik een moslimterrorist die zijn vrouw en kind mishandelde.”
Wanda Romaniuk is in Polen geen onbekende. “Als ‘eerste oogarts’ stond ze vroeger ten dienste van de overheid”, weet Youssfi. “Ze staat ook dicht bij de huidige regeringspartij. Michal Wojcik, de viceminister van Justitie, kent ze persoonlijk: ze zijn afkomstig van dezelfde stad.”
Ondanks de lastercampagne blijft het gerecht in het voordeel van Youssfi vonnissen. In maart 2019 vaardigt de rechtbank een internationaal aanhoudingsbevel uit tegen Dorota, een paar maanden later krijgt Youssfi het exclusieve ouderlijke gezag over Ines toegewezen. Op dat moment moet er iets bij Dorota zijn geknapt. Een dag na het vonnis overlijdt ze. De meter van Ines bevestigt later dat het om een zelfdoding ging. “Ik heb tot twee keer toe om een autopsie gevraagd, zodat ik erfelijke ziekten bij Ines zou kunnen uitsluiten, maar daar heb ik nooit een antwoord op gekregen”, zegt Youssfi. “Zelfmoord is een taboe in Polen: volgens de katholieke leer mag alleen God het leven nemen.”
In plaats van een uitnodiging voor de begrafenis krijgt Youssfi een oproeping van het Poolse gerecht om het hoederecht over zijn dochter te regelen. “Tijdens die zitting wilde de oma niet zeggen waar Ines was. Ook tegen de oma loopt een Europees aanhoudingsbevel, maar na afloop van de zitting mocht ze gewoon naar huis. Het Poolse gerecht heeft haar nooit een strobreed in de weg gelegd.”
Wanda Romaniuk verdwijnt van de radar, tot de politie haar en Ines begin dit jaar opspoort in Radom, een stad op drie uur rijden van Katowice. “Dankzij een foto in een Poolse krant kon ik zien dat mijn dochter nog leefde”, zegt Youssfi. In juli krijgt hij de toelating om Ines te zien. “Een heel circus: een stuk of tien, twintig journalisten en cameralui stonden voor de deur. Ook de Poolse procureur, twee psychologen, de eigenaar van het appartement en de politie waren aanwezig.” Uiteindelijk moet hij alleen naar binnen. Youssfi is hypernerveus: na drie jaar zal hij eindelijk zijn dochter opnieuw te zien krijgen. In het appartement treft hij het meisje aan op de schoot van haar oma. Ze zit met haar rug naar hem toe en weigert zich om te draaien.
In Sint-Pieters-Leeuw schuift Youssfi ons een artikel toe uit een Pools tijdschrift, met een verslag van wat er toen gebeurde. Zelfs voor iemand die geen Pools spreekt, zijn de sleutelwoorden herkenbaar. “Haar oma zei: ‘Hier is je vader, de Arabier. Hij komt je halen voor zijn pedofiele netwerk in België’.” Ines begraaft zich nog dieper in de armen van haar oma. “Ik had me in het Pools voorbereid, maar ik wist niet meer wat te zeggen. Ik begon een liedje te zingen van Bumba, waar Ines als baby naar luisterde. Ze leek te ontdooien, maar opeens, na amper twee minuten, werd ik naar buiten geleid.” Een schokkerige foto van de rug van zijn dochter is het enige wat Youssfi aan de ontmoeting overhoudt.
Dankzij de Belgische ambassadeur forceert Youssfi nog een gesprek met viceminister van Justitie Michal Wojcek, die hem prompt meedeelt dat hij na drie jaar niet zomaar zijn dochter kan komen opeisen. “Ik begrijp dat”, zegt Youssfi kalm. “Ik heb hem uitgelegd dat ik Poolse lessen heb gevolgd om met Ines te kunnen praten. Ik heb Belgische en Poolse psychologen gevonden die me willen bijstaan, een Poolse pianojuf is bereid Ines onder haar hoede nemen en als ze wil, kan Ines in Woluwe op zwemles met uitsluitend Poolse kinderen.” Wojcek belooft er werk van te maken, maar het dossier is geblokkeerd bij het Poolse Grondwettelijk Hof, waar het stof ligt te vergaren. Machtsmisbruik, vindt Youssfi, verwijzend naar de banden tussen Wojcek en Ines’ oma.
Adam Bodnar, de Poolse mensenrechtencommissaris die Youssfi bijstond toen hij afgelopen zomer drie maanden in Polen verbleef om zijn dochter te kunnen zien, ligt intussen onder vuur in zijn land omdat hij de verdediging van de Belgische oogarts op zich nam. Hem wordt antipatriottisme verweten.
Dat de Poolse justitie zich op een glijdende schaal naar beneden bevindt, heeft zo zijn redenen. Toen de PiS in 2015 aan de macht kwam, beloofde de partij schoon schip te maken met het verleden. “Na de val van het communisme bleef een modernisering van het gerecht achterwege”, schetst Kris Van Heuckelom, professor Poolse Studies aan de KU Leuven. “Justitie was een log systeem waar veel ontevredenheid over bestond. Maar wat de nieuwe regering verpakte als een rationalisering, was eigenlijk een afrekening met zogenaamde communistische rechters van wie men vond dat ze 25 jaar geleden al hadden moeten aftreden.”
“Rechters kwamen in een negatief daglicht te staan doordat over hen werd gesproken als een ‘kaste’. Voor minister van Justitie Zbigniew Ziobro, het meest rechtse lid van de Poolse regering en een felle voorstander van law and order, is de politieke zuivering van het gerecht een persoonlijk prestigeproject geworden. Onder veel protest hervormde en politiseerde hij het nationale orgaan dat instaat voor de benoeming van rechters.”
Lhbt-vrije zones
De strubbelingen omtrent het Poolse Grondwettelijk Hof maken deel uit van die recente evolutie. “Er werd een nieuw constitutioneel hof geïnstalleerd waarvan de samenstelling nu al twee jaar onder vuur ligt”, legt Van Heuckelom uit. “Kaczynski, vicepremier en partijvoorzitter van PiS, broedde al langer op een wet om abortus te verbieden in Polen. Dat voornemen stuitte echter op veel kritiek. Uiteindelijk trok hij zijn staart in en drukte hij zijn wil door via een juridische omweg bij het grondwettelijk hof. De nieuwe voorzitster, een persoonlijke kennis van Kaczynski, kreeg de opdracht om de abortuswet uit de jaren 90, die abortus toestaat als de foetus aangeboren afwijkingen heeft, te toetsen aan de grondwet.”
De uitkomst liet zich raden. De abortuskwestie leidde de voorbije weken tot grootschalige protesten in Polen. Duizenden mensen kwamen dagenlang op straat en na een oproep van vrouwenrechtenbewegingen legden veel mensen spontaan het werk neer. “Vooral omdat het zo getelefoneerd was”, aldus Van Heuckelom. “Kijk, het is niet zo dat er in België geen politieke benoemingen zijn. Maar de kritiek op de rechtsstaat in Polen is deels terecht. Wat er nu gebeurt, is voor veel mensen een brug te ver.” Kaczynski lijkt het zich allemaal niet aan te trekken. Hij beschuldigde de demonstranten ervan ‘Polen te willen vernietigen’.
Hoe fors de partijvoorzitter van PiS ook uit de hoek komt, achter de schermen speelt een ander verhaal. Daar woedt immers een machtsstrijd om Kaczynski’s opvolging. Om zijn minst conservatieve achterban af te dekken, joeg Kaczynski in september een dierenwelzijnswet door het parlement. “Maar dat was een misrekening”, zegt Van Heuckelom. “Bovendien ging in oktober de covidsituatie in Polen achteruit, waardoor stilaan de indruk ontstaat dat Kaczynski de controle aan het verliezen is.” In dat machtsvacuüm lijkt justitieminister en hardliner Ziobro aan het langste eind te trekken, ten nadele van de huidige premier Morawiecki.
Behalve aan de afkalving van de rechtsstaat lijkt Polen ook ten prooi te vallen aan een toenemende polarisering. Kritiek van de Europese Unie op Polen wordt ideologisch gekaderd. Van Heuckelom: “Het Europese progressief-liberale discours over morele kwesties is in strijd met de heersende rooms-katholieke leer. Het geloof is tenslotte nog altijd de kern van de Poolse identiteit. Veel Polen hebben het gevoel dat kwesties omtrent gender en lhbt-rechten aan hen worden opgedrongen. Als soeverein land vinden ze van de weeromstuit dat ze zelf wel kunnen bepalen hoe ze daarmee omgaan. Dat botst met de Europese houding die de rechten voor minderheden waarborgt.”
Lhbt-ideologievrije zones bestaan, zegt Van Heuckelom, maar ze komen vooral voor in het oosten en zuidoosten van Polen, het hartland van de conservatieve katholieken. “Holebi’s worden in Polen niet vervolgd. Ze kunnen doen en laten wat ze willen – al kunnen ze beter geen pride-optochten houden en bestaat er geen holebihuwelijk. Lhbt-ideologievrije zones zijn een uiting van symboolpolitiek. Het is een cultuuroorlog waarbij een aantal Poolse politici alles wat ze als negatief beschouwt op de Europese Unie projecteert. Maar West-Europa hanteert ook negatieve projecties op Polen en dat wordt weleens vergeten.”
“Begrijp me niet verkeerd: de toestand in Polen is zorgwekkend. Nadat het gerecht in handen viel van de PiS, wordt er nu al gekeken naar de media en het onderwijs. De nieuwe, door Kaczynski benoemde minister van Onderwijs is een aartsconservatief die lhbt’ers ‘niet gelijk aan normale mensen’ heeft genoemd. Genderstudies worden in de toekomst wellicht problematisch omdat ze een uiting zijn van de verderfelijke westerse ideologie. Ook in de media is er sprake van toenemende politisering.”
‘Papa is niet leuk’
De wankele Poolse rechtsstaat treft ook Stefaan Van Rumst. Vijf jaar geleden nam zijn ex-vrouw zoon Jan en dochter Natalia mee naar Polen. Het koppel was toen al twee jaar uit elkaar. Of hij het had zien aankomen? “Ja en nee”, zegt Van Rumst aan de telefoon. “Na onze scheiding volgde een gerechtelijke procedure over de verblijfsregeling van de kinderen. De rechtbank had een week-om-weekregeling uitgewerkt, waartegen mijn ex in beroep ging. Toen ze die verloor in februari 2015, begon ik bang te worden.”
Om het risico op een vlucht te verminderen, stemde Van Rumst ermee in dat de moeder van zijn kinderen het Leuvense appartement overnam dat ze tijdens hun huwelijk kochten. “Zo was ik gerust: de band met België bleef behouden. Bovendien gingen de kinderen hier naar school.” Maar tijdens de zomervakantie van 2015 ging het toch mis. “De eerste helft van juli waren de kinderen bij mij. Ik wist dat mijn ex daarna met de kinderen naar hun grootouders in Polen zou gaan. Toen het op 30 juli opnieuw mijn beurt was, was er van mijn ex en kinderen geen spoor meer. Ze zijn nooit meer teruggekomen.”
Het eerste jaar na haar vlucht verscheen de ex van Van Rumst in Polen nog op zittingen van de rechtbank, maar tegenwoordig laat ze zich vertegenwoordigen door haar advocaat. “Mijn kinderen heb ik de voorbije vijf jaar welgeteld één keer gezien. Ik hoorde ze onder elkaar zeggen dat ze met mama hadden afgesproken om papa niet meer leuk te vinden. In het verslag van een psycholoog staat zwart op wit dat mijn ex-vrouw onze kinderen manipuleert.”
Van Rumst heeft inmiddels het exclusieve ouderlijke gezag over zijn kinderen. Nadat de moeder in België vier jaar cel kreeg wegens parentale ontvoering, werd ze ontzet uit de ouderlijke macht en werd een Europees aanhoudingsbevel tegen haar uitgevaardigd. “Ze is ooit eens opgepakt, maar omdat ouderlijke ontvoering niet in het Poolse strafwetboek staat, heeft het gerecht haar vrijgelaten. Ik maak me geen illusies: het aanhoudingsbevel zal in Polen nooit uitgevoerd worden. Het gaat tenslotte over Poolse kinderen die dan plots zonder moeder komen te zitten.”
Ook de politieke situatie speelt niet in zijn voordeel, beseft Van Rumst. “De nationalistische PiS heeft de rechters in haar zak. Zelfs de minister van Justitie heeft zich al in het dossier gemengd door het Poolse parket de opdracht te geven in beroep te gaan tegen de Belgische vonnissen.”
Afwijkmanoeuvres, aldus Van Rumst. “Volgens het Europese recht beschik ik over een uitvoerbaar vonnis dat zegt dat de kinderen aan mij moeten worden overgedragen. Maar omdat de vaste verblijfplaats van mijn kinderen niet gekend is, wordt een spel gespeeld waarbij het dossier van de ene rechtbank naar de andere verhuist. De rechter in Poznan verklaarde zich onbevoegd en stuurde het dossier door naar zijn collega in Warschau, die het inmiddels heeft teruggestuurd naar Poznan.”
Van Rumst ziet het somber in. Na de nationale verkiezingen van 2019 hoopte hij op een coalitiewissel in de regering, “maar het is alleen maar erger geworden. Polen is anti-Europees, behalve als het over subsidies ontvangen gaat. Vrije pers, scheiding der machten: de toestand is er even erg als in Hongarije.”
Hakim Youssfi heeft zijn hoop gesteld op een zachte aanpak. “Via internationale moderatoren houd ik contact met de meter van Ines. Het gaat om een oude vriendin van Dorota die mijn dochter soms nog ziet en die begrip toont voor mijn strijd. Het is de bedoeling om stap voor stap het contact met Ines op te bouwen. Polen heeft het voortdurend over het belang van het kind, maar deze situatie is niet meer humaan: in Polen is Ines een weeskind. Ze leidt een onstabiel leven en er is geen vaste ouder in haar leven. Haar oma is een stuk in de zeventig en ondertussen heeft er zich al een Pools onthaalgezin gemeld dat Ines wilt opvangen. Waarom kan dat niet thuis, bij mij?”