Direct naar artikelinhoud
Interview

Viroloog Kevin Ariën over de vele coronaraadsels die niet opgehelderd zijn: ‘Alles wat we over de vaccins weten, komt uit persberichten’

Kevin Ariën.Beeld Institute of tropical medicine

De coronavaccins werken beter en zijn er sneller dan we in maart durfden dromen, maar ‘we weten nog niets over de werking op middellange termijn’, zegt professor virologie Kevin Ariën van het Instituut voor Tropische Geneeskunde. ‘De grootste fout die we kunnen maken, is ze nu inderhaast goedkeuren en riskeren dat we dan over een paar maanden vaststellen dat er toch iets mis mee is.’

“Doe mij maar geen BV-status”, zegt Kevin Ariën. Morgenavond bijt hij nochtans de spits af in de Canvas-reeks Besmet, die de wetenschappers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde volgt in hun jacht op en strijd tegen levensbedreigende virussen uit de tropen. We zullen zien hoe hij en zijn collega’s de grote ebola-uitbraken in West-Afrika en Congo mee hebben helpen opvangen en ook hoe ze de raadsels over SARS-CoV-2 helpen oplossen.

“Ik ben blij dat we ons werk kunnen tonen, maar BV-schap is wel niets voor mij”, zegt Ariën. “Ik zou mijn dagen kunnen vullen met media-optredens, maar dan is er te weinig tijd voor het vele werk. Er zijn gelukkig collega’s die dat erg goed doen. Zelf wil ik mediabekendheid te allen prijze vermijden.”

Door corona is er een heel pak extra werk bijgekomen. Welke vragen proberen jullie te beantwoorden?

“We doen mee aan een heel aantal studies die proberen te achterhalen hoe lang we na een infectie immuun blijven tegen SARS-CoV-2. We zijn nu ook met grote studies gestart in Congo en Mozambique. Aanvankelijk waren we erg bezorgd over wat dit erg besmettelijke virus daar zou kunnen gaan aanrichten. Dat bleek vooralsnog onnodig.”

Hebben jullie een verklaring voor dat mysterie?

“We hebben hypotheses. Je ziet het niet alleen in Afrika, maar ook in sommige landen in Zuidoost-Azië, zoals Cambodja en Vietnam. Eerst dachten we dat het was omdat ze te weinig testen, maar dat blijkt niet te kloppen. Onze studies tonen ook dat het virus die regio’s niet links laat liggen. In Mozambique en Congo circuleert het sterk, maar mensen hebben er wel nauwelijks last van.

“Dat de gemiddelde leeftijd in die regio’s eerder twintig jaar is terwijl dat bij ons veertig is, speelt zeker mee. We weten nu dat mildere coronavirussen ook onze kinderen wellicht deels beschermen tegen dit virus en de ernstige ziekte. Bij die jonge bevolking in Afrikaanse en sommige Aziatische landen circuleren wellicht ook van die milde broertjes en zusjes van SARS-CoV-2 zodat een soort kruisbescherming ontstaat. En misschien zijn er daar ook ongekende coronavirussen. Wij hebben het altijd maar over de vier die wij hier kennen en die verkoudheid veroorzaken, maar het is goed mogelijk dat er meerdere andere zijn die nog meer tot die kruisimmuniteit kunnen bijdragen.

Wie is Kevin Ariën?

°1978

Hoofd van de afdeling Virologie aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde

Professor tropische ziektes aan de Universiteit Antwerpen

Studeerde af aan de VUB en de UAntwerpen in biomedische wetenschappen en virologie

Doctoreerde met onderzoek naar hiv aan de UAntwerpen en de Case Western Reserve University, Cleveland, Ohio

Was tussen 2013 en 2016 betrokken bij de ebolabestrijding in West-Afrika

Onderzoekt nieuwe testmethodes in de strijd tegen nieuw opkomende en terugkerende virussen

Is adviseur voor de WHO en het Federaal Geneesmiddelenagentschap FAGG

Hebben mensen in die streken ook een beter immuunsysteem?

“Ik denk niet dat ze geboren worden met een robuustere verdedigingsmachine, maar we vermoeden dat mensen in grote delen van Afrika en ook in Zuidoost-Azië een meer geactiveerd immuunsysteem hebben dan wij. Door hun levensomstandigheden is hun immuunsysteem alerter, waardoor de meesten er niet of slechts mild ziek van worden. Dat ze ook meer buiten leven, verkleint misschien ook de kans op besmetting.”

Hoe kijkt u naar de eis van India en Zuid-Afrika, waar wel veel coronadoden vallen, om de patenten op de vaccins op te heffen?

“Die vraag is te verdedigen. De hele wereld heeft er belang bij dat zoveel mogelijk mensen gevaccineerd worden. Die patenten zijn natuurlijk een belangrijk onderdeel van het verdienmodel van big pharma, maar in een globale crisis moet ze dat voor bepaalde regio’s kunnen laten varen.”

Maar die grote farmaceuten hebben toch grote risico’s genomen en investeringen gedaan?

“Dat klopt, maar het zou niet fair zijn dat enkel het Westen gebruik zou kunnen maken van de coronavaccins. En het zou voor hen toch geweldige pr zijn om de vaccins voor iedereen toegankelijk te maken? Het gaat nu de hele tijd over de resultaten van het vaccinonderzoek, maar we mogen niet vergeten dat er veel publiek geld is gegaan naar dat onderzoek. Net daarom is het aan ons om de farmaceuten erop te wijzen dat het hun taak is de vaccins aan de rest van de wereld ter beschikking te stellen.”

Bent u onder de indruk van de vaccins die er nu al zijn?

“Ja. Ik was in positieve zin verrast toen het nieuws binnenkwam. De vaccins van Pfizer en Moderna zijn mRNA-vaccins die werken op basis van de genetische code van SARS-CoV2. Het is een tour de force dat die nieuwe technologie, die tot nu toe enkel beloftevol was, na nog geen jaar zo’n hoge bescherming blijkt te bieden tegen dit virus.

“Maar over de langere termijn weten we wel nog niets. De mensen in deze studies zijn enkele weken tot twee maanden geleden gevaccineerd. Dat is een korte periode. De opvolging van die fasedriestudies zal dus cruciaal zijn. De kans is aanzienlijk dat de bescherming na een langere periode weer flink afneemt. Ook bij de andere coronavirussen zoals SARS-CoV-1 zien we dat de immuunreacties niet zo lang meegaan. Dat er na twee of drie jaar bij bepaalde bevolkingsgroepen zoals de ouderen boosters nodig zullen zijn, is niet onwaarschijnlijk.”

Zijn er nog andere vraagtekens over de vaccins ?

“We hebben vooralsnog geen harde data over de vaccinproeven. Waar we nu blij om zijn, is enkel gebaseerd op persberichten. Dit zijn natuurlijk wel bedrijven die hun nek uitsteken. Ze kunnen het zich dus niet veroorloven boodschappen de wereld in te sturen die ze dan later flink zouden moeten afzwakken. Maar de details van de onderzoeksgegevens zijn wel nog altijd niet bekend.”

Begrijpt u dat ze ons alvast in grote lijnen op de hoogte wilden brengen?

“Zeker. Hier is geen perfect juiste strategie voor. Toch kan ik me niet van de indruk ontdoen dat er een opbod bezig is. Eerst was het Pfizer-vaccin voor 90 procent effectief, dan was dat van Moderna voor 95 procent effectief en dan kwam er nog een persbericht dat dat van Pfizer voor 95 procent effectief is bij ouderen. Dat laatste is trouwens zeer indrukwekkend. Maar hoewel de producenten eerder al benadrukten hoe dit geen race is gebaseerd op competitie, doet het daar nu wel erg aan denken. Dat de CEO van Pfizer zijn aandelen verkoopt op de dag dat zijn bedrijf met dat verlossende persbericht komt, is ook veelzeggend. Die verkoop stond blijkbaar al een jaar gepland op die dag, maar als baas beslis je wanneer zo’n persbericht vertrekt.”

Bent u het eens met Richard Horton, de hoofdredacteur van medisch vakblad The Lancet, dat tussentijdse resultaten via persberichten het vertrouwen in vaccins geen deugd doet?

“Ja. Zeker nu de vaccintwijfel overal terrein wint is het echt opletten geblazen. Een meerderheid van de mensen twijfelt gelukkig niet, maar nu gaat het allemaal wel heel snel. Terwijl de fasedrietrials nog lopen, moeten de geneesmiddelenagentschappen beslissen over de veiligheid van de vaccins waarvoor bij hen een marktvergunning wordt aangevraagd. Het is niet vreemd dat ook mensen die geen antivaxers zijn daar vragen bij hebben.”

Het gaat té snel?

“Dat risico bestaat. Uit mijn ervaring met vaccindossiers voor het Europees Geneesmiddelenagentschap EMA weet ik dat het om duizenden pagina’s gegevens gaat die je als onafhankelijke groep wetenschappers moet kunnen doorploegen. Dat doe je niet op een drafje. Het is niet evident want iedereen wil dat de pandemie stopt, maar de grootste fout die we nu kunnen maken is onder tijdsdruk en politieke en publieke druk die vaccins erdoor duwen en riskeren dat we dan over een paar maanden moeten vaststellen dat er toch iets mis mee is.”

Het Instituut voor Tropische Geneeskunde start een onderzoek op naar vaccintwijfel. Wat is uw ervaring daarmee?

“Mijn collega, antropoloog Koen Peeters, trekt deze studie. Zelf ken ik het fenomeen van mijn werk in Afrika. Het zijn altijd dezelfde religieuze en filosofische overtuigingen die overal terugkomen. Het probleem is dat het zeker niet alleen gaat over een gebrek aan kennis of inzicht. Veel antivaxers zijn hoogopgeleiden die vanuit filosofische overwegingen zeer selectief omgaan met informatie. Dat het onderzoek naar het virus en de vaccins nu zo snel gaat, versterkt hun opinies.”

De eerste succesvolle kandidaat-vaccins trainen het immuunsysteem om het ‘spike-eiwit’ te herkennen en aan te vallen, het eiwit dat de uitsteeksels op het coronavirus vormt. Of dat wel zou werken was lang onduidelijk. Is het nu zeker?

“Toch niet helemaal. De eerste resultaten zien er goed uit en dat spike-eiwit is zeker een voor de hand liggend doelwit. Alleen weten we niet of dat op lange termijn voldoende is, want het is maar één deeltje van het virus waarop men het immuunsysteem laat reageren. Dat terwijl het volledige virus allerlei eiwitten heeft die de verschillende armen van het immuunsysteem wakker schudden. Door onze tegenaanval op één specifiek stukje toe te spitsen, is de kans niet gering dat net dat deel van het virus op den duur gaat muteren.”

Hoezo?

“Wanneer je massaal vaccineert, komt het virus onder druk te staan en dan is het logisch dat net dat deel dat wij met onze vaccins aanvallen kan gaan muteren. Die aanpassingen zien we constant bij griepvirussen. We moeten hopen dat dat met SARS-CoV-2 niet in dezelfde mate gebeurt.”

Er zijn toch ook andere vaccins op komst?

“Inderdaad, maar bijna allemaal zetten ze in op onderdelen van het virus. Slechts een tweetal Chinese bedrijven durven het aan met het volledige virus te werken dat dan geïnactiveerd wordt. Dat geeft mogelijk een meer complete of langdurige bescherming, al is dat nog niet aangetoond.”

U werkt onder andere aan onderzoek naar herinfecties. Wat leren we daaruit?

“Dat zelfs natuurlijke besmetting soms geen immuunreactie teweegbrengt die sterk genoeg is om lang beschermd te zijn. En dat is geen goed nieuws, want doorgaans geeft een daadwerkelijke besmetting betere bescherming dan vaccins, met uitzondering van humaan papillomavirus. Wij volgen 850 gezondheidswerkers in 18 Belgische ziekenhuizen die tijdens de eerste golf besmet raakten. In een vijftal gevallen zien we een herinfectie na een maand of vijf. Dat komt overeen met wat andere studies suggereren over de duur van de bescherming.”

Er zijn toch maar erg weinig gevallen van herbesmetting?

“Aanvankelijk was dat zo. Maar nu zien we er meer en meer. Dat is volgens mij geen toeval, al is er nog meer onderzoek nodig.”

Zijn er nog andere grote vraagtekens?

“Er zijn vooral vraagtekens. Omdat het de hele tijd studies regent lijkt dat niet zo, maar het onderzoek naar dit virus is en de oplossingen ertegen, is nog erg jong. Naast hoe lang we beschermd zijn na infectie of vaccinatie, welke immuunrespons nu het meest effectief is en de langetermijneffecten van de vaccins, ben ik benieuwd naar de rol van de mensen zonder symptomen die toch besmet zijn. Sommigen blijken hoge ladingen van het virus af te scheiden. Maar dit is moeilijk onderzoek, want om echt zicht te krijgen op die asymptomatische gevallen zou je nog massaler PCR-tests moeten uitvoeren en asymptomatische gevallen opsporen.”

Over medicatie weten we nu wel wat werkt?

“We weten vooral wat niet werkt. In het begin zaten we in een soort oorlogssituatie. Dan zet je alles in wat goed lijkt te kunnen werken en niet schadelijk is. Nu zien we dat we niet erg veel in handen hebben. Zelfs remdesivir, dat door Gilead in de markt is gezet als wondermiddel, blijkt het niet goed te doen. Dat wisten wij al van in de ebolacrisis in Congo. Het enige wat goed werkt zijn enkele corticosteroïden die de heftige immuunreactie tempert. Maar dat is dus niet het virus zelf afremmen. Een krachtig antiviraal middel dat de reproductie van het virus afremt is er nog niet.”

De wetenschappers van uw instituut waarschuwen al jaren voor een vernielende pandemie als deze. Was dit te vermijden?

“Helemaal vermijden kun je dit niet. We hebben geen lijst met virussen waarvan we zeker zijn dat ze dit kunnen ontketenen. Maar ook België had zich wel beter kunnen voorbereiden op dit soort crisis, want het was duidelijk dat dit ooit zou gebeuren. En zoals ik mijn studenten inderdaad al jaren zeg, zijn de grootste kanshebbers voor een nieuwe pandemie coronavirussen of griepvirussen. Van griep zijn er grote reservoirs bij vogels en varkens, zoals nu ook weer blijkt. Het is al gebleken dat dan snel een dynamiek kan ontstaan waardoor je verspreiding naar de mens krijgt. Corona leert ons hopelijk ook dat wat jaren redelijk onschadelijk lijkt, dat plots wel kan worden.”