‘Of het virus nu uit een lab komt of uit de natuur, China draagt een grote verantwoordelijkheid’

De coronacrisis begon volgens de meeste wetenschappers één jaar geleden op de vismarkt van de Chinese stad Wuhan. Een virus van de SARS-familie sprong over van een vleermuis op een mens. Vermoedelijk ging het om een hoefijzerneusvleermuis, en misschien zat er nog een ander beest in de besmettingsketen: het Chinese schubdier. Maar dat het corona- of SARS-CoV-2-virus van een wild dier overging op een mens, lijkt in wetenschappelijke kringen vast te staan. En als gevolg daarvan verkeert deze planeet nu al twaalf maanden lang in een crisis.

Vandaag is de bewuste markt in Wuhan nog altijd gesloten. David Wilmots, de Vlaamse mede-eigenaar van de plaatselijke brasserie The Brussels Beer Garden, woont op wandelafstand.

David Wilmots: “Vroeger kwam ik geregeld op de markt: als restauranthouder was het een plezier om er te kiezen uit het rijke aanbod. Ik kocht er doorgaans specerijen en vlees. De gewone dingen: biefstuk, varkenslapjes, kip. Geen vleermuis. (lacht) Op de markt waren trouwens geen vleermuizen te koop, mensen in Wuhan eten dat niet. Schubdieren waren er wél, net als slangen en zeldzame vissoorten. Het was een leuke markt, waar je vroeg bij moest zijn. Ik stond meestal om negen uur ’s morgens aan te schuiven.”

Volgens de Chinese autoriteiten werd het eerste geval van covid-19 op 8 december 2019 in Wuhan vastgesteld. De Wereldgezondheidsorganisatie nam die datum over als het begin van de pandemie. Maar algauw bleek dat ijkpunt niet correct. Het wetenschappelijke tijdschrift The Lancet wees, op basis van bewijsmateriaal uit het laboratorium, patient zero aan op 1 december 2019. Eén week vroeger dus. En de man, een zeventiger, had nooit een bezoek aan de vismarkt in Wuhan gebracht. Hij woonde een eind verderop, leed aan alzheimer, en zijn familieleden waren niet besmet.

Ook die datum bleek arbitrair als de oorsprong van het kwaad. The South China Morning Post, een Engelse krant uit Hongkong, bracht op basis van een gelekt Chinees overheidsrapport uit dat de eerste besmetting waarschijnlijk nog eens twee weken vroeger had plaatsgevonden: bij een 55-jarige uit de provincie Hubei, waartoe Wuhan behoort. Die persoon zou op 17 november 2019 met het virus zijn aangestoken. “Vanaf dat moment werden dagelijks één tot vijf nieuwe gevallen gerapporteerd.” Op 15 december waren er, nog altijd volgens het rapport, 27 gevallen van besmetting, op 20 december 60 gevallen, en op het einde van het jaar 266 gevallen. Het zou overigens tot 20 januari 2020 duren voor de Chinese president Xi Jinping melding maakte van het nieuwe virus dat in omloop was.

Heel wat wetenschappers die het genetisch materiaal van het virus bestuderen, deelden de conclusie van The South China Morning Post: het virus is wellicht vroeger dan algemeen wordt aangenomen van dier op mens overgesprongen. In november 2019 al. Of wie weet: september.

Piet Maes, viroloog aan de KU Leuven, is één van hen. Hij acht het niet uitgesloten dat het virus enkele maanden in China onder de radar is gebleven. ‘De species jump, de overgang van vleermuis of schubdier op mens, heeft vermoedelijk begin november plaatsgevonden.’

Maes is een voorzichtig man. Over de komst van het virus naar België blijft hij bij het officiële standpunt: Philip Soubry, die op 3 februari met een fles Leffe uit Wuhan terugkeerde, is onze patient zero. Twee weken later werden twee nieuwe gevallen vastgesteld, mensen die niet waren besmet in China, maar in Duitsland en Italië. En na de krokusvakantie ging het helemaal los, naar alles laat vermoeden door de terugkeer van de vele vakantiegangers uit skigebieden.

Piet Maes: “Van de meerderheid van de onderzochte stalen hebben we geen reisgeschiedenis. De enige extra informatie is: leeftijd, postcode en geslacht.”

Oorspronkelijk gold Thailand als de eerste plek buiten China waar covid-19 was vastgesteld: op 13 januari 2020. Franse artsen met een scherpe speurneus hebben dat verhaal snel achterhaald. Dokter Yves Cohen, diensthoofd van de afdeling intensieve zorgen in het ziekenhuis van Avicenne in Parijs, kon moeilijk geloven dat de eerste gevallen zich in zijn land pas aan het eind van januari 2020 hadden voorgedaan. Hij koesterde al langer het vermoeden dat op zijn afdeling une mauvaise grippe rondwaarde: sommige patiënten die met een longontsteking waren gediagnostiseerd, hadden een wel erg ontregelde ademhaling en een zware hoest. Cohen besloot alle ingevroren wattenstaafjes van december 2019 en januari 2020 te onderwerpen aan een coronatest.

Yves Cohen: “Eén staal bleek positief: op 27 december 2019 hadden we een man in het ziekenhuis die aan covid leed.”

Die man was de 43-jarige Amirouche Hammar, een diabetes- en astmapatiënt uit Bobigny, een voorstad van Parijs. Op 20 december had hij last gekregen van een droge hoest. Enkele dagen later was hij koortsig geworden, en had hij ontzettend veel pijn in zijn borstkas gevoeld. ‘Alsof iemand een mes erin duwde,’ zei hij achteraf. Toen hij in het holst van de nacht ook bloed begon op te hoesten, vond zijn vrouw het welletjes. Ze stuurde Hammar naar het ziekenhuis. Twee uur later lag hij op intensieve zorgen aan de zuurstof. Drie dagen later, na toediening van een sloot antibiotica, mocht hij terug naar huis. Net op tijd om met vrouw en kinderen Nieuwjaar te vieren.

Hammar is een huisman die Frankrijk zelden verlaat. In China was hij niet geweest. Zijn laatste buitenlandse trip dateerde van de zomer van 2019, toen hij zijn Algerijnse vaderland had bezocht. Hoe kon hij dan in hemelsnaam besmet zijn?

Cohen: “Waarschijnlijk via zijn vrouw. Zij werkt op de visafdeling van Carrefour, vlak bij de luchthaven van Roissy. Ze heeft heel wat Aziatische klanten. Mensen die uit China invliegen, doen dikwijls inkopen in het warenhuis. De vrouw van meneer Hammar was één week eerder ziek: ze vertoonde griepverschijnselen, maar werd snel weer beter. De kinderen zijn pas later ziek geworden, samen met meneer Hammar.”

Amirouche Hammar genoot van zijn nieuwe status van bekende Fransman: zijn deur werd platgelopen door cameraploegen en journalisten op zoek naar een quote van de eerste Europese patient zero. Met enige ironie noemde voetballiefhebber Hammar zichzelf in de Volkskrant ‘de Ronaldo van het coronavirus’.

Maar Cohen heeft een harde mededeling voor de nieuwe vedette: Hammar was niet de eerste Europeaan, zelfs niet de eerste Fransman.

Cohen: “Mijn collega, dokter Michel Schmitt uit Colmar, heeft alle longfoto’s van zijn patiënten nog eens bekeken. Een longfoto is uitermate geschikt om covid-19 op te sporen, daar heb je geen coronatest voor nodig. Hij is erachter gekomen dat je al op 16 november 2019 een besmetting in de Elzas had.

“Ik ben ervan overtuigd dat het virus al in de zomer van 2019 in China was. En dat het zich in het najaar langzaam in Europa heeft verspreid.”

Michel Schmitt (Albert Schweitzer-ziekenhuis, Colmar): “Een epidemie manifesteert zich niet van de ene dag op de andere. Het duurt even voor ze zichtbaar wordt, zeker wanneer de meerderheid van de besmette personen geen tekenen van besmetting vertoont. Ik schat dat deze epidemie een aanlooptijd van vijf à zes maanden heeft gehad.»

Schmitt heeft nieuws voor Humo. Hij heeft inmiddels alle longfoto’s uit het ziekenhuis herbekeken, van februari 2020 tot september 2019. En niet in november, maar wel in oktober 2019 was er in Colmar al een eerste patiënt die aan covid leed.

Schmitt: “Zesduizend foto’s heb ik bekeken. Een berg werk: elke dag ben ik er uren mee bezig, naast mijn gewone baan in het ziekenhuis. Mijn weekends worden er helemaal door in beslag genomen. Alle positieve gevallen heb ik ook door een tweede en derde collega laten bekijken: ik wilde zeker van mijn stuk zijn. (nadrukkelijk) De eerste besmetting met covid vond plaats op 12 oktober 2019.”

Toen u enkele maanden geleden nog communiceerde dat de eerste patiënt op 16 november 2019 in Colmar was opgedoken, bleek het om een vrouw van 26 te gaan. Zo’n profiel was wel merkwaardig.

Schmitt: “Merkwaardig? Er is geen profiel van mensen die worden besmet. Er is wel een profiel van mensen die zíék worden, dat is iets anders. Nee, over het SARS-CoV-2-virus weten we voorlopig bijzonder weinig. We leren elke dag bij. Trouwens, het was niet het profiel van één vrouw van 26. Het waren twee profielen: van haar én haar man.”

Over de huidige patient zero van Colmar wenst Schmitt niets mee te delen.

Schmitt: “Ik hou niet van dat begrip, ‘patient zero’. Zo leg je de verantwoordelijkheid voor een besmetting bij één persoon, terwijl die in werkelijkheid slechts deel uitmaakt van een besmettingsketen. De besmette patiënt die ik heb ontdekt, is wellicht zelfs niet eens de eerste van het ziekenhuis. Van heel wat patiënten zijn geen longfoto’s gemaakt. De persoon die op 12 oktober 2019 ziek was, is dus ook niet de eerste Fransman. Bijlange niet.”

Meneer Maes, u bent niet onder de indruk van de resultaten van Schmitt.

Maes: “Is het bestuderen van longfoto’s een betrouwbare methode? Jazeker, maar het hangt ervan af voor wat. Misschien heeft dokter Schmitt dingen gezien die werden veroorzaakt door het SARS-CoV-2-virus, maar het zouden ook tekenen van andere infecties in de luchtwegen kunnen zijn. Weten we wel hoe die eruitzien onder een scanner?

“Als ik kijk naar de besmettelijkheid van het virus, hoe snel het van de ene persoon op de andere overgaat, dan ben ik terughoudend om de resultaten van dokter Schmitt te bevestigen.”

Schmitt: “De methode die ik heb toegepast, is erkend door de Wereldgezondheidsorganisatie. Ik zie niet in waarom ik aan mijn resultaten zou twijfelen. Ik heb andere ziekenhuizen, zoals het Erasmusziekenhuis (ULB) in Brussel, aangeraden mijn voorbeeld te volgen: ze zullen dan ongetwijfeld soortgelijke resultaten kunnen voorleggen. Maar niemand begint eraan omdat het zo arbeidsintensief is. Het is ook niet makkelijk als de gezondheidscrisis volop woedt. Ik hoop wel dat ze er binnenkort tijd voor vinden.”

FORMELE ONTKENNING

Frankrijk was het eerste land waar discussie ontstond over de impact van de Militaire Wereldspelen op de huidige gezondheidscrisis. In Wuhan hadden, van 18 tot 27 oktober 2019, negenduizend atleten uit 140 landen het in verschillende sporttakken tegen elkaar opgenomen. Élodie Clouvel, die de vijfkamp won, verklaarde achteraf tegenover Télévision Loire 7 dat zij en haar vriend Valentin Belaud, ook een vijfkamper, behoorlijk ziek waren geweest. Belaud had drie trainingsdagen gemist. Zij had last van dingen waarvan ze nog nooit last had gehad. “We maakten ons geen zorgen, we wisten nog niet van het bestaan van het virus. Maar er zijn veel atleten die na afloop van de Militaire Spelen zwaar ziek zijn geweest.”

De Franse legerleiding logenstrafte de beweringen van Clouvel onmiddellijk. China had het eerste geval van covid-19 pas op 31 december 2019 aan de Wereldgezondheidsorganisatie bekendgemaakt. Ten tijde van de Militaire Spelen was er dus geen covid. Klaar. Alleen, atleten uit andere landen zeiden precies hetzelfde als Clouvel.

De Italiaanse schermer Matteo Tagliariol klaagde over hoge druk op zijn longen. Misschien was dat te wijten aan zijn medische achtergrond – hij is een astmalijder. Maar: “Iedereen in ons appartementje in Wuhan vertoonde dezelfde symptomen, alle zes personen.” Spaanse atleten deden ook hun beklag. Zweden. Een Luxemburger. Maar telkens volgde een formele ontkenning van de legerleiding.

De Belgische triatleet Marten Van Riel pakte zilver in Wuhan. Ook hij was niet de oude toen hij op Zaventem landde.

Marten Van Riel: “Ik vertoonde symptomen die je nu aan covid zou toeschrijven, maar toen dacht ik daar niet verder over na. Ik was wat ziekjes. Ik had last van mijn longen: ik heb twee maanden lang gesukkeld met slijmen in mijn luchtwegen. Maar dat verhinderde me niet om te blijven trainen en goed te presteren. Tien dagen na mijn terugkeer op Belgische bodem heb ik zelfs een langeafstandstriatlon in het Chinese Xianmen gewonnen.”

Van Riel heeft zichzelf verweten dat hij zijn gezondheid had ondermijnd door op de slotdag van de Militaire Spelen een laat feestje te vieren. ’s Anderdaags was hij in het vliegtuig gestapt voor een intercontinentale vlucht, een aanslag op zijn bioritme.

Van Riel: “Maar ik kwam niet als enige gehavend thuis. Achteraf zijn drie van de vijf Belgische triatleten ziek geworden.

“Ik heb me nog niet laten testen, maar ik zou het wel heel graag weten: heb ik nu covid gehad of niet?”

Maes: “Op de Militaire Spelen is er iets geweest. Maar wat?”

Cohen: “Het virus woedde al in China, maar de Chinese overheid hield dat nog geheim. De Chinezen hebben laat gecommuniceerd om de indruk te wekken dat ze snel en krachtdadig optraden. De werkelijkheid is anders, vrees ik.”

Cohen verwijst naar het omstreden onderzoek van de gereputeerde Harvard Medical School. Die was na de analyse van satellietbeelden tot de slotsom gekomen dat er in Wuhan al in augustus 2019 een epidemie aan de gang was: de parkings van de ziekenhuizen waren overvol. Ook de trefwoorden in Chinese zoekmotoren bevestigden die veronderstelling: mensen gaven in die periode opmerkelijk vaak ‘hoest’ en ‘diarree’ in als zoekopdrachten. ‘In de zomer van 2019,’ zegt Cohen, ‘was er in China al een epidemie.’

Viroloog Piet Maes kent het onderzoek van de Harvard Medical School. Het neigt naar een samenzweringstheorie, daar kun je als wetenschapper maar beter ver vandaan blijven. Toch zegt hij: “Google probeerde aan de hand van ingegeven trefwoorden te voorspellen wanneer de piek van de jaarlijkse griepepidemie eraan zou komen. Ik moet zeggen: meestal klopte het wel.”

SLUIMERTOESTAND

De Britse epidemioloog Tom Jefferson ging nog een stapje verder dan zijn Franse collega’s. In een interview met The Telegraph sloot hij niet uit dat het SARS-CoV-2-virus, net als vele andere virussen, jarenlang in sluimertoestand over de hele wereld aanwezig is geweest. En dat het pas is uitgebroken toen de omstandigheden ideaal waren. ‘Dat betekent ook dat het virus plotseling kan verdwijnen,’ zei hij, ‘zoals in 2003 met SARS is gebeurd: opeens was het virus weg.’

Jefferson deed zijn uitspraken één week nadat bekend was geraakt dat Spaanse onderzoekers sporen van het SARS-CoV-2-virus hadden gevonden in afvalwater van maart 2019 en Braziliaanse onderzoekers in afvalwater van november 2019. Aan de telefoon klinkt Jefferson een stuk voorzichtiger.

Tom Jefferson: “Die onderzoeken zijn preprints, andere onderzoekers hebben ze nog niet gewogen: op dit moment is het onmogelijk te zeggen wat ze waard zijn. Zodra de lockdown is opgeheven, neem ik het vliegtuig richting Barcelona en Rio.”

Ook op de suggestie dat het virus niet van Chinese oorsprong is, gaat hij niet in.

Jefferson: “Die uitspraak is mij door de pers in de mond gelegd. Toen ze me vroegen waar het virus vandaan kwam, antwoordde ik: ‘Geen idee, I never met this guy. If I meet him, I will tell you – als ik met het virus heb gesproken, breng ik je op de hoogte.’ Dat waren mijn letterlijke woorden. Maar ze hebben mij helemaal fout geciteerd.”

Tom Jefferson, die de Italiaanse overheid over vaccins adviseert, heeft wel vertrouwen in het onderzoek dat vorige week de wereld rondging: het Italiaanse kankerinstituut INT had vastgesteld dat in 11 procent van bijna duizend bloedstalen van gezonde proefpersonen – afgenomen voor een longkankeronderzoek tussen september 2019 en maart 2020 – antistoffen tegen het virus zaten. 14 procent van de positieve gevallen dateerde van september 2019.

“Het virus circuleert al sinds september 2019 in Italië”, zei onderzoeker Giovanni tegen Reuters. “Dat betekent dat het lange tijd in milde vorm onder de bevolking kan bestaan voor het werkelijk toeslaat.” Exact hetzelfde als wat Jefferson beweert.

Piet Maes zucht. “Het Italiaanse onderzoek overtuigt niet omdat het een mogelijke kruisreactie met andere coronavirussen niet uitsluit.”

NIVEAU 4

En dan is er nog de vraag van één miljoen: zou het virus uit het lab van het Virologisch Instituut van Wuhan kunnen komen? “Jazeker,” riep de Amerikaanse president Donald Trump meermaals, “ik heb de bewijzen in handen.” Dat laatste valt nog maar te bezien. Vertegenwoordigers van de Amerikaanse inlichtingendiensten hebben verklaard dat het virus onmogelijk in een lab gemaakt of genetisch gewijzigd kan zijn. Er resten dus twee mogelijkheden: of het virus is ontsnapt uit een lab, of het komt uit de natuur.

Het lab in Wuhan, waar Trump zijn pijlen op richt, heeft de kwalificatie ‘BSL-4’: ‘Bio Safety Level 4’. In zo’n lab wordt onderzoek gevoerd naar de gevaarlijkste virussen, zoals die van ebola en pokken. ‘In feite,’ zegt de Franse journalist Antoine Izambard, “is een lab van dat niveau te gesofisticeerd om onderzoek naar het coronavirus te verrichten. Dat virus is helemaal niet zo gesofisticeerd.”

Het lab in Wuhan is een geschenk van de voormalige Franse president Jacques Chirac. Tegen het advies in van zijn inlichtingendienst, het ministerie van Defensie en enkele lidstaten van de Europese Unie liet hij de geavanceerde technologie in China aanleveren. Het risico dat het lab ook voor bacteriologische oorlogsvoering kan worden ingezet, nam hij op de koop toe. Het ging er Chirac vooral om dat hij handel met China kon drijven. Hij verbond er wel de voorwaarde aan dat Franse wetenschappers bij de werking van het lab betrokken zouden blijven. Die voorwaarde zijn de Chinezen niet nagekomen.

In uw boek Les liaisons dangereuses is te lezen dat er sinds de opening van het land geen sprake meer is van Franse betrokkenheid: alle Franse wetenschappers zijn buitenspel gezet en de Wereldgezondheidsorganisatie heeft het lab nog altijd niet erkend.

Antoine Izambard: “Franse wetenschappers maken zich zorgen of de Chinese wetenschappers wel de knowhow hebben voor de manipulatie van dergelijke gevaarlijke virussen. Ook de Amerikanen zijn ongerust: ze vermoeden dat het lab niet veilig is. Voor een BSL-4-lab gelden heel strenge veiligheidsvoorschriften. In Wuhan heb je ook labs van het type BSL-3 en BSL-2, voor minder gevaarlijke virussen. Daar worden de veiligheidsvoorschriften nog losser geïnterpreteerd. Als een virus uit een lab in Wuhan is ontsnapt, hoeft dat niet noodzakelijk uit het lab te zijn waar Trump het altijd over heeft. Er zijn verschillende mogelijkheden.”

De Italiaanse krant la Repubblica lijstte drie feiten op die goed ingelichte waarnemers verontrusten: een vernietigend rapport in The Journal of Biosafety and Biosecurity, dat ‘de nonchalance en tekortkomingen’ hekelde van het BSL-4-lab; het verslag van een bioloog die zichzelf in quarantaine had geplaatst nadat hij de urine van een vleermuis over zich heen had gekregen; een studie van twee Chinese wetenschappers, die maar heel even online kwam, met de bewering dat het virus naar alle waarschijnlijkheid uit een Wuhanees lab kwam.

Izambard: “Het probleem is: we kunnen het niet controleren. China laat geen pottenkijkers toe, zelfs de Wereldgezondheidsorganisatie kan geen onafhankelijke inspectie in Wuhan uitvoeren.”

Tot nader bericht is er geen bewijs dat het virus uit een lab of uit de natuur komt. Beide opties blijven dus open.

Izambard: “De meeste wetenschappers gaan er nog altijd van uit dat het virus afkomstig is van de wet market in Wuhan, waar exotische dieren als handelswaar zijn verkocht. Als dat waar is, draagt China ook een grote verantwoordelijkheid. Ze zijn te nonchalant met wilde dieren. Na de SARS-epidemie, die door een civetkat is veroorzaakt, zijn ze civetkatten blijven verkopen op de markt. Inzake hygiëne hebben de Chinezen nog wel wat marge.”

MYTHISCH MONSTER

Intussen woont brasserie-uitbater David Wilmots al twintig jaar in Wuhan. In die tijd heeft hij de stad volledig zien veranderen: het bevolkingsaantal is bijna verdubbeld, van 7 miljoen naar 11 miljoen inwoners. De urbanistische vlek is gigantisch uitgedijd, maar de lucht is weer schoon: miljoenen motoren zijn vervangen door e-bikes.

Wilmots: “Wuhanezen zijn trots op wat ze in korte tijd hebben verwezenlijkt. Ze hebben er alles aan gedaan om zich op de wereldkaart te zetten: ze hebben zelfs de Militaire Wereldspelen georganiseerd. De ironie van het lot wil dat ze nu in het brandpunt van de internationale belangstelling staan omdat hier een pandemie is uitgebroken. Dat is dan maar zo: Wuhan is een revolutionaire plek. Het symbool van deze stad is een negenkoppige vogel, een gruwelijk mythisch monster waar de meeste mensen bang voor zijn. Maar Wuhanezen vinden het best. Het beest strookt met hun ware aard: Wuhanezen zijn tricky.

“Wuhan is niet de oorzaak van de pandemie, maar het eerste slachtoffer. Eind januari is deze stad in lockdown gegaan: plotseling waren 11 miljoen mensen van de buitenwereld afgesloten. Niemand die zijn huis verliet, tenzij om eten rond te brengen. Niemand die het waagde de regels te overtreden. Maar na 76 dagen was Wuhan wel verlost: het normale leven kon weer langzaam zijn gang gaan.

“Chinezen kunnen zich nog pijn doen voor een hoger doel, Europeanen zijn dat verleerd. Een grote mond hebben Europeanen wel. Ze weten alles beter, maar als je goed luistert, gaat het telkens maar om één ding: ‘Mijn vrijheid.’ Ik zeg het je: een epidemie overwin je niet als je uitsluitend aan jezelf denkt. Een epidemie overwin je samen. Dat hebben wij van SARS geleerd.”

© Humo