Direct naar artikelinhoud
AnalyseCitizen Kane

Hoe een snotaap zonder filmkennis de beste film ooit maakte

Een scène uit 'Citizen Kane'.Beeld rv

In zijn nieuwe film Mank focust David Fincher, de Oscar-winnende regisseur van Seven en The Social Network, op de ontstaansgeschiedenis van Orson Welles’ Citizen Kane (1941). ‘De beste film ooit’, klinkt het vaak, maar waarom vinden we dat eigenlijk?

Wat zegt het over een film dat er bijna 80 jaar na zijn release nog een nieuw prestigedrama gemaakt wordt over wat er zich destijds achter de schermen afspeelde? Dat er daar een sappig verhaal te rapen valt, is zeker. Sinds filmjournalist Pauline Kael in 1971 een lijvig essay publiceerde over hoe de flamboyante regisseur Orson Welles zelf geen letter van Citizen Kane op papier zette, woedt er een hevige discussie over het auteurschap van de film. In Mank onderschrijft regisseur David Fincher haar these dat scenarist Herman J. Mankiewicz de echte bedenker is. Nochtans werden Kaels bevindingen later grotendeels weerlegd: volgens vele anderen speelde Welles wél een essentiële rol in het schrijfproces, en is het niet meer dan terecht dat hij uiteindelijk de Oscar voor het beste scenario deelde met Mankiewicz.

Tom Burke als Orson Welles in ‘Mank’, nu te zien op Netflix.Beeld NETFLIX

Trump is fan

Maar dat Fincher de hele kwestie anno 2020 nog altijd belangrijk genoeg acht om er een hele film aan te wijden – en dat het idee alleen al filmfans over de hele wereld doet kwijlen – zegt vooral veel over de status van Citizen Kane. De film uit 1941, die de spectaculaire op- en neergang van de fictieve multimiljonair Charles Foster Kane schetst, geldt als een absolute mijlpaal in de geschiedenis van de zevende kunst. Zelfs Donald Trump – niet toevallig een soort geüpdatete versie van Kane – noemt het zijn lievelingsfilm. Ook al blijkt uit zijn “analyse”, die u op YouTube terugvindt, dat hij er helemaal niets van begrepen heeft, en is zijn voornaamste les uit deze parabel over overmoed en de corrumperende invloed van macht dat Kane “beter een andere vrouw zou zoeken”.

Maar het is niet omdat Trump er geen jota van snapt, dat het geen goede film is. Integendeel: het is zowat de algemene consensus dat Citizen Kane simpelweg de beste film aller tijden is. Al meteen bij de release schreef een recensent in The New York Times dat Kane “misschien wel de meest sensationele film die ooit in Hollywood gemaakt werd” was. En ook vandaag prijkt Welles’ meesterwerk helemaal bovenaan in heel wat best-oflijstjes. Een halve eeuw lang voerde hij het tienjaarlijkse klassement van het gerenommeerde filmmagazine Sight & Sound aan, en in 2015 kroonde de BBC Citizen Kane tot Grootste Amerikaanse film aller tijden.

Hoogbegaafd kind

Die onaantastbare status is opmerkelijk, zeker aangezien het om een debuut gaat. Inderdaad, Orson Welles was een beginner van nauwelijks 25 toen hij “de beste film ooit” regisseerde. Een snotaap zonder filmbagage, die van studio RKO een hoop geld had gekregen om helemaal zijn eigen zin te komen doen in Hollywood. “Welles kreeg carte blanche”, vertelt filmdocent Anke Brouwers (KASK). “Puur op basis van zijn merites als theater- en radiomaker, en vooral dankzij het succes van zijn hoorspel War of the Worlds.” U kent wellicht het verhaal: in 1938 zaaide Welles paniek met een als radionieuwsbericht vermomde adaptatie van H.G. Wells’ sciencefictionklassieker. Heel wat luisteraars raakten ervan overtuigd dat Amerika echt aangevallen werd door buitenaardse wezens.

“Welles was als een hoogbegaafd kind dat plots een camera in zijn handen geduwd kreeg”, zegt filmkenner Patrick Duynslaegher. “Hij kende niets van filmtechniek toen hij aan Citizen Kane begon. Hij vertelde ooit zelf hoe director of photography Gregg Toland hem in een paar uur alle basisprincipes van het camerawerk moest bijbrengen. Maar het is net dankzij dat gebrek aan ervaring dat Welles zo veel durf aan de dag legde. Wat Toland trouwens heerlijk vond, want hij was een heel vernieuwende DoP (director of photography), die meestal werd teruggefloten door de studio’s. Bij Welles mocht hij wél naar hartenlust experimenteren.”

Een foto van tijdens de opnames van 'Citizen Kane'. De beste film ooit?Beeld EPA

Experimenteren. Het is het woord dat het vaakst terugkomt wanneer we op zoek gaan naar het belang van Citizen Kane. Zeker als het gaat over de vertelstructuur die de film hanteert. Welles begint bij de dood van Kane, die op zijn sterfbed het mysterieuze woord “Rosebud” prevelt, maar duikt daarna terug in zijn verleden. We zien hoe een journalist allerlei naasten van Kane interviewt, in de hoop om “Rosebud” te ontcijferen. Aan de hand van hun getuigenissen worden flashbacks gelanceerd, die samen de puzzel van Charles Foster Kane leggen.

Aan gruzelementen

Die gefragmenteerde opbouw was in 1941 ronduit revolutionair. Martin Scorsese, een groot bewonderaar van Citizen Kane, stelde het als volgt: “Kane neemt je mee naar eender waar en eender wanneer. Het scenario sloeg de lineaire vertelling aan gruzelementen.” Helemaal nieuw was het gebruik van flashbacks in die tijd nochtans niet, verduidelijkt Anke Brouwers: “Welles en Mankiewicz gebruiken een aantal ideeën die al wel eerder waren uitgetest. Hun verdienste is dat ze die allemaal samenbrengen in één film, op een meesterlijke en radicale manier. Dat heeft een grote impact gehad: in de jaren 40 is er meer dan ooit geëxperimenteerd met narratief – tot en met films die verteld werden vanuit het standpunt van een huis, zoals Enchantment. (lacht) Die vernieuwingsdrang valt zeker voor een stuk toe te schrijven aan Citizen Kane.”

Orson Welles, circa 1935.Beeld Getty Images

Ook hedendaagse scenaristen profiteren nog van de experimenten van Welles en co. Dat beseft ook Sanne Nuyens, die ambitieuze tv-reeksen als Beau Séjour en De twaalf schreef, waarin uitgebreid gegoocheld wordt met heden en verleden. “Het is dankzij het succes van een film als Citizen Kane dat we vandaag veel complexere vertelvormen kunnen hanteren. De meeste afleveringen van De twaalf eindigen bijvoorbeeld met een flashback die in vraag stelt wat de getuige net in de rechtbank heeft verteld. En zelfs een flashback in een flashback vormt vandaag geen probleem meer voor het publiek.”

Mythische status

Ervaren DoP Frank van den Eeden (Girl, De Patrick) roemt vooral de allesbehalve klassieke esthetiek van Citizen Kane. “De beelden zijn niet gewoon ‘mooi’, ze worden ook actief ingeschakeld om het verhaal te vertellen. De bevreemdende perspectieven en lenzen, de buitenproportionele verhoudingen van de decors, de ‘deep focus’ waardoor het beeld in de diepte georganiseerd wordt... Al die elementen hebben een stuwende rol in de dramatisering van het verhaal. Dat is wat cinema moet doen. Anders kun je even goed een boek schrijven.” (lacht)

De mythische status van Citizen Kane heeft dus vooral te maken met hoe baanbrekend de film destijds was, maar wat blijft daarvan over als je hem acht decennia en vele technologische revoluties later (her)bekijkt? “Als je niets van filmgeschiedenis afweet, zal je vandaag misschien niet omvergeblazen worden door Citizen Kane”, denkt Patrick Duynslaegher. “Maar de film blijft na al die tijd wel moeiteloos overeind. In elk shot valt iets buitengewoons te ontdekken. En ook de ongebruikelijke, semisatirische toon voelt vandaag allesbehalve gedateerd. Dat wordt naar mijn mening te weinig onderstreept: Citizen Kane was ook een plezierige film, met een zekere lichtheid. Dat slaat nog steeds aan.”

‘Mank’ is vanaf 4/12 te zien op Netflix