Direct naar artikelinhoud
Betekent deze gezondheidscrisis het einde van obesitas en diabetes?
AchtergrondCoronavirus

Betekent deze gezondheidscrisis het einde van obesitas en diabetes?

Beeld Charlotte Dumortier

Experts strooien met algemene gezondheidsadviezen en noteren hoopvolle evoluties en voorspellingen. Dankzij de hygiënevoorschriften minder griep! Covid als ideale motivator om te stoppen met roken! Iedereen aan de wandel! Maar lang niet iedereen profiteert van de positieve gezondheidseffecten. 

“Seg, en een goeie gezondheid hé!” Over een maand wensen we het elkaar weer massaal toe, zij het vooral via Zoom. Een statement dat na dit coronajaar heel wat extra lagen heeft gekregen, dankzij een virus dat er onder de microscoop toepasselijk uitziet als een wollig kerstornament. Hygiënemaatregelen zoals handen wassen, die sowieso al bon ton waren om infectieziektes zoals griep te voorkomen, hangen plots in ieder openbaar gebouw. We zijn alert voor elke kuch of iedere temperatuurverhoging en zullen ons niet meer snel onder de mensen begeven met een grieperig gevoel. 

Bovendien blijkt nu eens te meer dat een algemene gezonde levensstijl ons niet enkel beschermt tegen chronische aandoeningen als diabetes of hart- en vaatziekten, maar dus ook het risico op een ernstig verloop van een infectie, zoals bijvoorbeeld het coronavirus, verkleint. Verse voeding, meer bewegen, stoppen met roken enzovoorts, het zijn adviezen waar de kranten de afgelopen maanden van vol stonden. Maar zijn we ook in staat ze op te volgen? Betekent, o ironie, de grootste gezondheidscrisis van deze moderne tijden het einde van de gezondheidsaandoeningen die gepaard gaan met deze moderne tijden?

Hoewel zowat alle experts het erover eens zijn dat het momenteel nog te vroeg is om een globaal beeld te kunnen schetsen van de impact die de voorbije acht maanden op onze fysieke gezondheid hebben gehad, zijn er wel al wat resultaten waar we voorzichtige conclusies uit kunnen trekken. En die zijn niet allemaal zo rooskleurig.

Effectiever dan overheidscampagne

Het lijkt evident dat een virus dat vooral impact heeft op onze longcapaciteit een ideale motivator is om mensen te doen stoppen met roken. Toch bleek dat niet voor iedereen het geval. Uit de gezondheidsenquête die Sciensano tijdens de (eerste) lockdown afnam, blijkt dat 47 procent van de rokers evenveel is blijven roken als voor de crisis, en 37 procent gaf zelfs toe meer te zijn gaan roken dan ervoor. Vooral eenzame personen lopen meer risico om te beginnen roken, om meer te roken of ze hebben minder kans op een geslaagde rookstop, zo meldt Tabakstop. Ook de Druglijn krijgt heel wat meer oproepen. Volgens Sciensano gebruiken we bovendien meer slaapmedicatie en is het niet bijster prima gesteld met onze mentale gezondheid, die onlosmakelijk verbonden is met onze fysieke welgesteldheid.

Maar er is ook goed nieuws. Uit een online bevraging van de KU Leuven, UGent en VUB bij meer dan 15.000 Vlamingen over over hun sportgedrag voor en tijdens de coronacrisis blijkt dat we de afgelopen maanden doorgaans meer in beweging zijn gekomen. Zes op de tien Vlamingen die voor de lockdown zelden tot nooit sportten, geven nu aan geactiveerd te zijn door de coronacrisis. Bij wie voor corona wel al aan sport deed, doen vier op de tien nu evenveel als vroeger, en nog eens 36 procent sport nu nog meer dan voorheen. Volgens Jeroen Scheerder, hoogleraar sportbeleid en sportsociologie aan de KU Leuven en promotor-coördinator van het interuniversitaire Onderzoeksplatform Sport, is het effect van de coronacrisis groter dan om het even welke campagne die ons in het verleden probeerde aan te sporen om meer te bewegen. Dat mensen net dit jaar geactiveerd werden, heeft vooral te maken met de veranderde tijdsindeling, zo blijkt uit het onderzoek: 61,1  procent van de respondenten geeft aan nu meer tijd te hebben om te sporten.

Eenzelfde tendens zien we bij ons kook- en eetgedrag. De algemene voedselgeletterdheid – het vermogen een gezonde maaltijd samen te stellen en te koken met verse ingrediënten – is volgens de resultaten van de Corona Cooking Survey gestegen. “Dat is een mooi lichtpuntje”, zegt Charlotte De Backer, hoofddocent communicatiewetenschappen van UAntwerpen die het onderzoek trekt. “Maar liefst 30 procent van de deelnemers geeft aan dat ze meer tijd besteden aan koken en aan het inplannen van maaltijden. Een kwart heeft daardoor ook meer zelfvertrouwen gekregen in de keuken.” Ook bij hen zorgde vooral de vrijgekomen tijd en een meer flexibele work-life balance ervoor dat men vaker naar de kookpotten greep.

Gemiste kilometers op de dansvloer

Een wandeling maken of een ratatouille snijden zijn bovendien bezigheden die de dagelijkse thuiswerksleur doorbreken, en zowat onze enige vorm van toegelaten actieve ontspanning nu zowat de volledige vrijetijdsbeleving aan banden is gelegd. Dat wil echter niet zeggen dat iedereen nu massaal aan de salades en het snelwandelen is gegaan. Wie er niet bewust op uit trekt om de stappenteller te voederen, beweegt veel minder dan vroeger, blijkt uit cijfers van Sciensano. Tijdens lockdown steeg het percentage personen (van achttien jaar en ouder) dat in deze periode meer dan acht uur per dag zit of rust tot 56,1 procent, maar liefst een verdubbeling ten opzichte van 2018 (23,4 procent). Nu de meesten onder ons niet meer voor onze trein moeten hollen, naar het werk moeten fietsen of te voet vrienden of onze stamkroeg gaan bezoeken, is de afstand die we tussen bed, fauteuil en bureau afleggen bijzonder magertjes. Om van de gemiste kilometers op de dansvloer nog maar te zwijgen.

Volgens het coronasportonderzoek van professor Scheerder en collega’s beweegt ook 55 procent van de kinderen aanzienlijk minder sinds de lockdown, onder meer omdat lessen lichamelijke opvoeding, spelen met klasgenootjes en clubsporten grotendeels zijn weggevallen, en ze net als hun ouders meer voor hun scherm zitten. De helft van de mensen die voor de lockdown ook al actief sportten, voelt zich bovendien verhinderd om te sporten omdat sportinfrastructuur zoals fitnesscentra, yogastudio’s en dojo’s gesloten zijn. Bijzonder leuk is het ook niet meer echt: 75 procent van de sporters zegt hun oorspronkelijk sportgedrag (het sociaal contact en de manier waarop er gesport wordt) te missen.

Uit de Corona Cooking Survey blijkt dat we sinds covid wel degelijk meer bezig zijn met onze gezondheid, maar we nog steeds stoten op hordes die ons beletten iets aan die gezondheid te verbeteren. “Een van de opvallendste voorlopige resultaten is dat zeven op de tien deelnemers aangeeft zich zorgen te maken over hun algemene fysieke gezondheid, maar dat die bezorgdheid zich niet naar hun bord vertaalt”, vertelt De Backer. “Integendeel soms zelfs.”

Gemiste kilometers op de dansvloer
Beeld Charlotte Dumortier

De Backer zegt dat respondenten een grote verhoging van het snacken en het emotioneel eten melden. We geven aan veel vaker gesuikerde dranken te drinken en zoete of zoute snacks te eten. Omdat we minder om handen hebben, vaker voor ons scherm eten, maar ook net omdat we ons zorgen maken. Mentale gezondheid hangt nu eenmaal nauw samen met fysieke gezondheid, ze beïnvloeden elkaar. Wie kampt met angstige of depressieve gevoelens, heeft het moeilijker om een gezond voedingspatroon aan te houden. Bovendien maken we ons niet alleen zorgen om corona. Heel wat mensen ervaren nu stress of verdriet, omdat ze bijvoorbeeld hun job zijn kwijtgespeeld of omdat een familielid ziek is. En dan grijp je sneller naar brownies dan naar blauwe bessen.

Studies over emo-eten en stress-eten toonden in het verleden al aan dat zogenaamde comfortfood, hoog in vetten of suikers, bijna een onmiddellijk effect heeft op het gemoed. “Het duurt doorgaans een aantal weken eer je de voordelen van de overschakeling naar een gezonder voedingspatroon zult voelen, veel langer tot je immuniteit weer bijgebeend is, terwijl een bakje roomijs je meteen beter doet voelen”, zegt De Backer. “In tijden van crisis zullen mensen dus sneller gaan voor een instant fix om zich beter te voelen, in plaats van in te zetten op een langetermijnplan dat zich op een onzekere toekomst richt.” 

Diëtisten zien over het algemeen ook dat cliënten die reeds bij hen in behandeling waren, de laatste weken hun extrinsieke motivatie kwijt zijn om aan hun gewicht te werken of voldoende groenten op te scheppen. Het kostuum waar ze tegen kerst weer in willen passen, dat eindejaarsfeest waarop ze willen stralen, het lijkt allemaal irrelevant nu ons weinig perspectief geboden wordt en de elastieken tailleband van de joggingbroek nog steeds comfortabel zit.

Gewichtsverlies, de ontbrekende coronamaatregel

Een gezonde, gevarieerde voeding en een actieve levensstijl zijn immers niet alleen goede gewoontes die onze algemene gezondheid bevorderen, ze zijn ook een essentieel onderdeel voor het bekomen en behouden van een gezond gewicht. Dat we meer snacken en langer achter onze schermen blijven hangen, zien we ook terug op onze weegschaal. Uit de recentste gezondheidsenquête van Sciensano blijkt dat bijna één op de drie personen van achttien jaar en ouder aangeeft dat de coronacrisis een negatieve impact heeft op hun lichaamsgewicht (31 procent), voor 56 procent heeft de crisis geen impact en voor 13 procent een positieve impact op hun lichaamsgewicht. De resultaten van de Corona Cooking Survey zijn gelijkaardig.

En dat terwijl gewichtsverlies de “ontbrekende coronamaatregel” wordt genoemd door Topdokter en endocrinoloog Guy T’Sjoen. De corona-afdelingen op intensieve zorgen worden voor meer dan de helft bevolkt door mensen met overgewicht, meldden verschillende ziekenhuizen. Dat is niet verwonderlijk. Deze zomer bleek uit een meta-analyse dat mensen met overgewicht meer dan twee keer zoveel risico lopen om in het ziekenhuis te belanden, 75 procent meer kans om op intensieve zorgen te belanden, en 50 procent meer kans om te overlijden dan mensen met een gezond gewicht. “Een beetje afvallen is de enige zinvolle manier om je immuniteit op te krikken”, zegt T’Sjoen.

Een advies dat onder meer Steven (45) en Gino (44) ter harte hebben genomen. Gino ziet sinds maart maar liefst veertig kilo minder op de weegschaal. “Ik was mijn overgewicht al een tijdje beu, maar de lockdown zorgde voor een klik. Ik was angstig om het virus op te lopen, en ik besefte dat ik door mijn gewicht kwetsbaarder was. Die footage uit Bergamo kwam behoorlijk aan.” Ook Steven verloor het afgelopen half jaar al vijftien kilo. “Tijdens de lockdown begon ik met lopen, maar toen kreeg ik last van mijn knieën, dus ben ik overgeschakeld op fietsen”, vertelt Steven. “De berichten over obesitas als risicofactor deden me besluiten dat ik toch nog een versnelling hoger moest schakelen.” Hij nam een personal trainer onder de arm en nam contact op met de obesitasafdeling in het ziekenhuis. “Die afspraak sleept nu al een kafkaiaans half jaar aan en ik heb nog steeds niet alle voorgesprekken kunnen hebben. Momenteel probeer ik dus op mijn eentje aan mijn gezondheid te werken, want ook mijn gym is nu gesloten uiteraard. Dat voelt wrang wanneer je ziet dat tabakswinkels wel open mogen blijven voor het zogenaamde psychisch welzijn van de roker, terwijl sporten ook heel wat voor mijn mentale gezondheid teweegbracht”, zegt de Antwerpenaar. Hij benadrukt dat hij dan nog geluk heeft dat hij zijn problemen kàn aanpakken. “Ik kan me voorstellen dat dit voor heel veel mensen zowel financieel als structureel niet haalbaar is.”

Steven legt de vinger op de zere wonde. Wie de commentaren op sociale media leest, gaat ervan uit dat iedereen gemakkelijk gezonder kan leven. “Loop gewoon een blokje om en eet meer groenten”. Uit de resultaten van de Cooking Survey en het Onderzoeksplatform Sport blijkt echter dat tijd een essentiële katalysator is. Tijd die de doorsneebediende nu misschien wel extra heeft, maar die nog steeds schaars is voor een alleenstaande moeder die drie kinderen in huis moet bezighouden. Voor een student die flexi-jobs aan elkaar rijgt om zijn kot te kunnen betalen. Voor de rekkenvuller die geen flexibele thuiswerkdag heeft waar de middagpauze nu gemakkelijk vervangen kan worden door een online yogales of het laten doorkoken van een vegetarische curry.

Gezond leven kost geld

En dan is er uiteraard het financiële luik. Uit een nieuwe publicatie van de Nationale Bank blijkt dat verse voeding flink wat duurder is geworden. Niet-bewerkte levensmiddelen bleken in september gemiddeld 7,2 procent duurder dan in dezelfde maand in 2019, terwijl de prijs van bewerkte levensmiddelen met slechts 2,1 procent omhoog ging. Uit de recentste cijfers van Statbel blijkt dat vers fruit (+8,8 procent), verse groenten (+8,3 procent) en varkensvlees (+7,8 procent) allemaal sterke prijsstijgingen kennen. Wie dus “gewoon wat gezonder” wil eten, zal dat dus zeker aan zijn bankrekening voelen.

In een periode waarin onze algemene gezondheid ons hoogste goed zou moeten zijn, lijkt de gezondheidskloof dus breder dan ooit. En dat terwijl die al behoorlijk breed gaapte. Een jaar geleden verscheen het State Of Health-rapport van de Europese Commissie samen met de OESO en de Wereldgezondheidsorganisatie. Daaruit bleek dat de gezondheidstoestand van de Belg over het algemeen goed is, maar dat er grote sociaal-economische verschillen heersen op vlak van blootstelling aan risicofactoren zoals roken, alcohol, overgewicht en weinig beweging, en dus het verschil in levensverwachting tussen hoog- en laagopgeleiden ook groot is.

“We zien veel goedbedoelde oproepen om gezonder te gaan leven, maar het is belangrijk om niet enkel naar het individu te wijzen”, zegt Loes Neven van het Vlaams Instituut Gezond Leven. “De overheid moet ook haar verantwoordelijkheid opnemen om gezond gedrag te faciliteren.” Neven herhaalt dat het voor sommigen heel wat makkelijker is om tijd vrij te maken voor beweging, of geld voor een maaltijdbox met verse producten. “Bovendien is het voor mensen die nu al overgewicht hebben of die nooit eerder hebben gesport geen kwestie van even op hun tanden te bijten, ze moeten begeleid worden richting een levensstijl die haalbaar is.”

Sinds april 2020 wordt de diëtist terugbetaald voor kinderen met overgewicht of obesitas, een praktijk die volgens de Vlaamse Beroepsvereniging van Diëtisten (VBVD) gerust naar volwassenen doorgetrokken mag worden. “Obesitas is één van de grootste gezondheidsproblemen in België. Er zijn zoveel levensbeperkende aandoeningen die daaraan gelinkt zijn, dat er veel meer geld vrijgemaakt moet worden voor preventie”, zet Rian van Schaik, covoorzitter en diensthoofd diëtetiek (AZ Sint Lucas Brugge). 

Preventie als investering

Onderzoek heeft al meermaals uitgewezen dat iedere euro geïnvesteerd in ziektepreventie zich dubbel (of afhankelijk van de studie: vierdubbel) terugverdient. Investeren in ziektepreventie en gezondheidspromotie bleek bovendien een van de belangrijkste aanbevelingen voor ons land na de gezondheidsanalyse van de WHO, waar ook heel wat Belgische experts en gezondheidsinstellingen zich achter scharen. Op dit moment gaat slechts 2 procent van het Belgische gezondheidsbudget van 44 miljard euro naar ziektepreventie, een percentage onder het Europese gemiddelde. Marc Noppen, CEO van het UZ Brussel liet vorige week nog door Humo optekenen dat België geen gezondheidszorg, maar een ziekenzorg heeft. “Ik spreek nu tegen mijn eigen winkel, maar het is véél verstandiger om te voorkomen dat patiënten hier terechtkomen. 60 procent van alle opnames kun je vermijden, want die zijn een gevolg van roken, overgewicht, te weinig lichaamsbeweging, te veel alcohol, enzovoort. De helft van die 44 miljard euro wordt gespendeerd om 5 procent van de bevolking te genezen. Die groep moeten we aanpakken met slimme preventie.” Toch besloot Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid, Gezin en Armoedebestrijding Wouter Beke eind vorig jaar uitgerekend op dat domein besparingen door te voeren. Onder meer het Vlaams Instituut Gezond Leven moet het sinds dit jaar met heel wat minder stellen.

Volgens Loes Neven is er niet één magische formule om gezondheidspromotie in de hand te werken, maar is er nood aan een samenhangend pakket van maatregelen, gaande van doorgedreven activatiecampagnes en gerichte ondersteuning van mensen in armoede, tot een herziening van het fiscaal stelsel, waardoor bijvoorbeeld gezonde voeding goedkoper en ongezonde voeding duurder kan worden. “Ziektepreventie en gezondheidspromotie zouden niet enkel een bezorgdheid voor het kabinet van Volksgezondheid moeten zijn, maar ook doorgetrokken moeten worden naar andere beleidsdomeinen, zoals mobiliteit, omgeving, onderwijs, landbouw en economie. Maar daarvoor is politieke moed nodig”, zegt Neven. “Doorgaans zijn preventiemaatregelen onpopulair, omdat de Vlaming niet betutteld wil worden en bepaalde lobby’s op hun achterste poten zullen staan. Bovendien zijn de effecten van preventie pas op lange termijn zichtbaar,nadat een ministerieel ambt eindigt.” Voorlopig is Neven echter nog optimistisch. “Ik begrijp dat onze ministers nu even andere katjes te geselen hebben, maar ik hoop toch dat gezondheidspromotie binnenkort weer prominent op tafel komt te liggen. Als we één les hebben getrokken uit deze crisis, laat het dan deze zijn.”

Om onderzoekers een nog betere kijk te geven op hoe het gesteld is met onze fysieke gezondheid in 2020 kunt u nog steeds deelnemen aan de Corona Cooking Survey, en de Loop- en Wandelsport Survey van de KU Leuven.