Expo in Brussel over vervalsingen: "fake" is van alle tijden

Het Huis van de Europese Geschiedenis in het schitterende Eastmangebouw in het Leopoldpark in Brussel biedt naast een vaste collectie geregeld actuele tentoonstellingen aan. Dit keer is dat een witheet thema: waarheid en verzinsel. Fake is van alle tijden, helaas. Kritisch leren denken helpt. En daar wil deze tentoonstelling toe aanzetten, na een valse start eind oktober, toen de tweede lockdown inging.  

In dit verhitte coronaklimaat tieren samenzweringstheorieën over het virus en de vaccins welig. De sociale media zijn daar het vliegwiel van.  Pano ging er onlangs dieper op in.  Bekijk de uitzending hier en lees daarna verder:

De Nederlandse tv-maker Arjen Lubach muntte het begrip "fabeltjesfuik", de bubbel waarin afwijkende meningen niet meer doorklinken en je schrikwekkend snel in een tunnelvisie belandt. Bekijk de uitzending hier en lees daarna verder:

Deze actuele coronavoorbeelden zijn een perfecte illustratie bij de historische expo in Brussel. Op de affiche van "Fake for real. Een geschiedenis van vervalsingen" prijkt een hightechversie van het paard van Troje. Een vroeg voorbeeld van misleiding, toen de Grieken listig binnenraakten in Troje, in de buik van een houten paard dat ze cadeau deden.

Het is interessant om te kijken wat de intenties van de vervalsers waren. Eerzucht, macht, prestige, geld, maar ook ideologie speelden en spelen een rol. "Doorheen het prisma van vervalsingen kun je de geschiedenis op een alternatieve manier begrijpen, want elke tijd maakt na wat op dat moment het hoogst wordt geacht," zegt curator Joanna Urbanek. Niet verwonderlijk dat dat in deze tijd informatie is. Fake news. Of geld en standing, denk aan namaakhandtassen of parfums.

Het oudste object van de expo, uit de 3e eeuw, is een kapotgeslagen gebeeldhouwd hoofd van de Romeinse keizer Geta. Zijn rivaliserende broer Caracalla hielp hem het hoekje om maar wilde ook zijn herinnering uit de geschiedenis verwijderen, "damnatio memoriae". Ook nep: in de 8e eeuw was er de "Schenking van Constantijn": de toestemming van de keizer aan de paus om wereldlijke macht uit te oefenen. Pas vele eeuwen later werd de oorkonde ontmaskerd als een vervalsing.

Ook in de wetenschappelijke wereld is naarstig vervalst. De schedel van de "man van Piltdown" uit 1912 was allerminst een missing link in de evolutie, maar een knutselwerk van menselijke en dierlijke botten. Niet zo heel verschillend van een 19e-eeuwse "zeemeermin" of "menselijke vis" van papier en vissenschubben die als rariteit in een museum belandde. Tenslotte had Columbus zelf gewag gemaakt van zeemeerminnen…

Ook met relikwieën van heiligen werd creatief omgesprongen. Ook nu nog: wat te denken van "echt haar" van de betreurde prinses Diana? Om patriottisme op te wekken werd ook cultuur bijeengefantaseerd: een fictieve collectie Bulgaarse liedjes of Albanese gedichten. Het epos "Ossian"was geen pril Keltisch epos, de Schot James Mcpherson zoog het in de 18e eeuw uit zijn duim. 

Veel minder onschuldig zijn de verzonnen geschiedenissen, bedoeld om een vijand af te schilderen als een bedreiging. Denk aan de middeleeuwse heksenprocessen of de zaak tegen de Joodse militair Dreyfus in Frankrijk. Of de massamoord van Katyn in 1940, waarbij duizenden Poolse officieren werden vermoord. Stalin beschuldigde de nazi's, maar was zelf verantwoordelijk. 

De expo gaat uitgebreid in op de "protocollen van de wijzen van Zion", het fictieve verhaal uit het begin van de 20e eeuw als zouden Joden samenzweren om de christelijke wereld omver te werpen. De theorie werd wijd verspreid, gedeeld en gedrukt en inspireerde ook de nazi’s. 

Opmerkelijk: we bezochten de expo in Brussel toen die nog in opbouw was en bij het Joodse complotverhaal hing ook een recente affiche van de Hongaarse overheid. Die liet doorschemeren dat de Europese Commissie werd gestuurd door de (Joodse) Hongaarse miljonair George Soros inzake vluchtelingenbeleid. De affiche werd uiteindelijk weggenomen. Uit vrees voor een diplomatiek incident? Het Huis van de Europese Geschiedenis is een plek van alle Europese lidstaten, Hongarije incluis… 

Er zitten twee kanten aan het verhaal: fake is des mensen, maar het is ook mensenwerk om leugens tegen te spreken en vervalsingen te ontmaskeren. Een kritische blik aankweken is daarom noodzakelijk, zegt Guido Gerrichhauzen van het Huis van de Europese geschiedenis: "Het is één grote oproep om kritisch te zijn. Te kijken wat je zelf kunt doen. In de haast en de snelheid van de wereld van vandaag délen we te snel dingen en geloven we te snel. We moeten ook kritisch zijn voor de boodschapper, zowel van vandaag als van vroeger. Want sommige theorieën houden vandaag de dag nog stand."

Met enkele spellen wordt dat aanschouwelijk gemaakt. Met de game "Fake Invaders" kun je fout nieuws afschieten en tegelijk tips krijgen hoe je dat herkent. In het "slechtnieuwsspel" kruip je in de huid van een trol, die manipuleert en verleidt. Mooi gemaakt en ideaal om met een groep te spelen, als dat weer zal mogen. 

Vanaf 4 december is individueel bezoek en bezoek met je bubbel weer toegelaten. De expo is voorlopig open van vrijdag tot en met zondag; vooraf online reserveren is verplicht. 

"Fake for real. Een geschiedenis van vervalsingen" in het Huis van de Europese Geschiedenis, Leopoldpark Brussel, tot oktober 2021.