Waarom is Qanon net in Duitsland zo groot?

Wanneer hij het begrip ‘QAnon’ voor het eerst hoorde, weet de man in de groene lamswollen trui niet meer precies. Begin dit jaar, gokt hij. Nog voor corona? “Het kan ook al tijdens zijn geweest, in maart, maar misschien ook eerder.” Sindsdien volgt de man, die zijn naam niet wil lezen in wat hij “de mainstreammedia” noemt, “wel regelmatig” wat ‘Q’ te vertellen heeft.

De man in de groene trui, een veertiger met een verwaarloosde driedagenbaard, staat op straat in Leipzig. De stad van Bach en de vreedzame revolutie tegen het DDR-regime in 1989 is op deze zaterdag in november vooral de stad van meer dan 20.000 anticoronademonstranten. Er zijn families, in wol gehulde antroposofen die demonstreren tegen verplichte vaccinaties, maar ook klassieke neonazi’s met kale hoofden.  

En hier en daar zwaaien mensen met een klein vlaggetje met de letter Q, het teken van QAnon, de van oorsprong Amerikaanse complottheorie over een wereldelite van pedofielen die in het geniep kinderbloed drinken als drug of verjongingsmiddel. “Sommige theorieën van QAnon zijn moeilijk te controleren”, zegt de man in de groene trui. “Maar dat de elite heeft geprobeerd de Amerikaanse verkiezingen te saboteren, was goed voorspeld.”

Sinds de uitbraak van de coronapandemie is Duitsland na de VS het land met de grootste populatie QAnon-gelovigen geworden. Ruim 200.000 Duitsers hangen de beweging aan, zo schatten wetenschappers op basis van de aantallen volgers van kanalen die de theorie verspreiden op Facebook, YouTube en vooral Telegram.

Onfortuinlijke combinatie

Waarom Duitsland? Het land waar Angela Merkel ook na negen maanden coronabeperkingen nog de steun van 83 procent van de bevolking geniet, lijkt op het eerste gezicht een onlogische infectiehaard voor dergelijk gedachtengoed. 

De opmars van QAnon in Duitsland begon dit voorjaar door de onfortuinlijke combinatie van een Navo-oefening onder Amerikaanse leiding en de onlineradicalisering van de veganistische kok en socialemediaster Attila Hildmann, zo schetst Josef Holnburger, een politicoloog en datadeskundige die de verspreiding van QAnon op de voet volgt.

Het is Hildmann, in de Duitse media vanwege zijn openlijke nazisympathieën ook wel ‘Avocadolf’ genoemd, die op zijn Facebook- en YouTube kanaal de aan QAnon ontleende theorie rondbazuint dat de Amerikaanse troepen door Trump gestuurd zijn om Duitsland te bevrijden van Merkel, en dat de Duitse kanselier daar een stokje voor wil steken door net te doen alsof er een dodelijk virus rondwaart. In werkelijkheid maken de troepen deel uit van een grote oefening genaamd Defender Europe 2020, die zich voornamelijk op Duits en Pools grondgebied afspeelt.

Rond dezelfde tijd bekeert ook Xavier Naidoo zich openlijk tot QAnon. De zanger die bekend werd als Idols-jurylid is al lang geleden afgegleden in extreem-rechtse kringen. Begin april deelt hij op Telegram een video waarin hij met betraand gelaat vertelt over kinderen die zijn gered uit de handen van een “pedofielennetwerk”. Hildmann en Naidoo verspreiden hun ‘kennis’ over QAnon sindsdien aan hun socialemedia-achterban van honderdduizenden mensen, van wie de meerderheid volgens Holnburger normaal gesproken niet in aanraking komt met extremistisch gedachtengoed.

Reichsbürger-scene

Hildmann en Naidoo kenden QAnon van socialemediakanalen die in verband staan met de extreem-rechtse Reichsbürger-scene waar de theorie sinds dit voorjaar welig tiert. Rijksburgers erkennen het huidige Duitsland niet als soevereine staat. De volgens de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst ongeveer 19.000 aanhangers van dit idee geloven dat het land nog altijd wordt bestuurd door de geallieerden en wachten op de dag dat het ‘Deutsche Reich’ zoals het voor het laatst in de nazitijd bestond, zal herrijzen uit de as – een idee dat naadloos aansluit op de geheime-elitetheorie van QAnon-aanhangers. Het amalgaam van deze twee complottheorieën maakte Donald Trump de bevrijder die de Duitse aanhangers zou bevrijden van het door hen gehate ‘Merkel-regime’.

“Rijksburgers en andere extreem-rechtse groepen in Duitsland proberen het QAnon-complot te ‘kapen’ door er een eigen draai aan te geven”, zegt Julia Ebner, een Oostenrijkse die aan het Institute for Strategic Dialogue in Londen onderzoek doet naar de strategieën van extremisten, in de Süddeutsche Zeitung. Dat is te zien op Telegram-accounts als dat van Oliver Janich, ooit journalist, nu de bekendste extreem-rechtse complottheoreticus op het Duitstalige internet die meerdere malen per dag broeierige berichten publiceert, soms over Trump, soms over het ‘corona-complot’ van Angela Merkel.

Overigens was deze Janich al lang voor corona QAnon-aanhanger, toen QAnon in Duitsland alleen nog werd verspreid op versleutelde internetfora als 4chan en 8chan, dieper in het digitale konijnenhol dan de doorsnee socialemediaconsument doorgaans graaft. Daar moet ook Stephan Balliet, die vorig jaar met een automatisch wapen uit de 3D-printer een aanslag op een synagoge in Halle probeerde te plegen, iets over de theorie hebben opgepikt. Hij begon de livestream van zijn terreurdaad, waarbij hij uiteindelijk twee willekeurige voorbijgangers doodschoot, met de woorden ‘Hi, my name is Anon.’

Extreem-rechtse glossy

Het tijdschrift Compact, het best omschreven als een extreem-rechtse glossy, wijdde in augustus een themanummer aan QAnon. Vanwege de hoge navraag – Compact is gewoon te koop in sommige boekhandels en kiosken – ging het nummer in herdruk. Hoofdredacteur Jürgen Elsässer zei tegen The New York Times zelf niet te geloven in het complot van “pedofiele elites”. Hij ziet raadselachtige uitingen van ‘Q’ als ‘allegorieën’, ‘een compleet nieuwe poging om de politieke oppositie in het tijdperk van sociale media opnieuw te structureren’.

De man in de lamswollen trui staat op de demonstratie in Leipzig om Compact te verkopen. Hij doet dat samen met twee jonge vrouwen met knielange rokken en ingevlochten haar. Het nummer over QAnon is al uitverkocht. “Als enige.” Wel ligt er op het karretje nog een stapel glanzende exemplaren over nationalistische symbolen in de popcultuur. Op de cover zwaait een jonge vrouw met de omstreden zwart-rood-witte Rijksvlag, die ook door de nazi’s werd gebruikt. Het covermodel is onmiskenbaar een van de twee andere verkoopsters.

De belangrijkste reden dat QAnon in Duitsland in vruchtbare aarde valt, is de breed geschakeerde rechtse scene, die behalve uit Rijksburgers bestaat uit Pegida-demonstranten, leden van de Identitaire Beweging en een deel van het electoraat van de AfD, de grootste oppositiepartij in de Bondsdag. Net als in Nederland is de grens tussen rechts en extreem-rechts in Duitsland vloeibaar. Lange tijd konden dit soort groepen vooral online ongestoord hun gang gaan.

Aanslagen

Maar na drie dodelijke aanslagen met een extreem-rechts motief in een jaar tijd is dat aan het veranderen. Na de aanslagen in Halle en Hanau, waarbij twaalf Duitsers werden doodgeschoten vanwege hun vermeende migratieachtergrond en de moord op CDU-politicus Walter Lübcke, staan politie en justitie onder druk om extreem-rechts harder aan te pakken.

En juist daarom bood QAnon deze groeperingen een kans, zegt politicoloog Josef Holnburger. “De theorie biedt een nieuw transportmiddel voor de aloude boodschap van racisme, antisemitisme en de haat tegen elites.” Aanhangers van QAnon gelden bij de politie en justitie alleen als verdacht als ze daarnaast lid zijn van andere extreem-rechtse netwerken. De afgelopen maanden verboden Facebook en YouTube de meeste Duitstalige QAnon-kanalen. Half november deed de politie een inval in de villa van Attila Hildmann, de geradicaliseerde kok, waarvan hij zelf schande spreekt op Telegram, waar hij nog vrij z’n gang kan gaan.

Donald Trump speelde in het net van QAnon-spinsels de rol van verlosser. Toch denkt politicoloog Holnburger niet dat met zijn vertrek het geloof in de theorie zal verdampen. Wel verwacht hij dat de populariteit van de Duitstalige Telegram-accounts wat minder onstuimig zal groeien dan in de maanden voor de verkiezingen. “Maar mensen die tijd en geld in QAnon geïnvesteerd hebben, of die er familiebanden en vriendschappen door zijn verloren, zullen er niet snel van terugkomen.”