Experte Heidi Larson: ‘We moeten vaccintwijfelaars niet aan de schandpaal nagelen’

Ze weet als geen ander wat de impact van covid-19 is: haar man, de Belgische topviroloog Peter Piot, lijdt er nog altijd onder. Het sterkt de Amerikaanse antropologe Heidi Larson in haar strijd tegen de antivaxers. En toch pleit ze vooral voor empathie. ‘De zoveelste grafiek ontmenselijkt het verhaal telkens weer.’

Het minste wat je van de 63-jarige Amerikaanse antropologe Heidi Larson kunt zeggen, is dat ze een gevarieerde loopbaan had. Ze werkte voor ngo’s op de Westelijke Jordaanoever in Israël, adviseerde bedrijven als Apple en Xerox en dweilde de wereld af voor Unicef om de strijd tegen aids te stroomlijnen en vaccinatiecampagnes op te zetten. Voor de Europese Unie begeleidde ze vaccinatiecampagnes in Afrikaanse landen.

In 2010 begon ze aan de gerenommeerde London School of Hygiene and Tropical Medicine met het Vaccine Confidence Project, waarmee ze wereldwijd het vertrouwen in vaccinatie monitort. Als je door vaccinatie een virus wilt uitroeien, moet je zo’n 70 procent van de bevolking kunnen inenten, anders haal je het niet. Maar een groeiend deel van de publieke opinie keert zich tegen vaccinatie. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) oordeelt dat vaccinatietwijfel een van de tien belangrijkste globale gezondheidsissues is geworden. Over haar ervaringen publiceerde Larson onlangs het boek Stuck: How Vaccine Rumors Start and Why They Don’t Go Away.

Larson is de echtgenote van de Belgische topviroloog Peter Piot, die in de lente geveld werd door covid-19, de ziekte veroorzaakt door het coronavirus. ‘Hij is er nog altijd niet helemaal bovenop, maar het gaat wel veel beter’, zegt ze. ‘Hij is lang blijven worstelen met vreemde symptomen en wordt acht maanden na zijn ziekenhuisopname nog altijd gauw vermoeid. Veel mensen hebben er geen benul van hoe hard covid-19 kan toeslaan en hoelang het kan duren.’ Zelf kwam Larson weg met wat lichte symptomen, zoals een ooginfectie en hoofdpijn.

We spraken elkaar online nadat het farmaceutische bedrijf AstraZeneca had bekendgemaakt dat het de werkzaamheid van zijn vaccin tegen het coronavirus pas naar 90 procent had kunnen opkrikken door een ’toevalligheid’, waarbij ‘per ongeluk’ een betere dosering werd ontdekt. ‘Dat kun je op zijn minst ongelukkige communicatie noemen’, stelt Larson. ‘Het kwam er in stukjes en beetjes uit. Dat is verwarrend voor mensen die het zo al niet gemakkelijk hebben om te vatten wat er momenteel op hen afkomt.’

Het vaccin van AstraZeneca is gebaseerd op een stukje DNA van chimpansees. Dat zal evenmin helpen.

Heidi Larson: Nee. Ik toon in mijn lezingen een slide van een mens die na het toedienen van het vaccin verandert in een chimpansee. Het beeld wordt momenteel ingezet in antivaccinatiecampagnes. Het is een variant van een tekening die 200 jaar geleden gebruikt werd om te mobiliseren tegen het pokkenvaccin, dat gebaseerd was op een stukje virus uit een koe. Toen veranderden mensen in koeien.

Andere vaccins steunen op een nieuwe techniek met de genetische molecule m-RNA.

Larson: Ook dat wordt misbruikt om mensen de indruk te geven dat vaccinatie hun DNA zal veranderen, wat absoluut niet het geval is. Een van de invloedrijkste berichten in de antivaccinatiecampagnes is een post die eruitziet alsof hij uit een handboek genetica komt, waarbij ggo’s gewijzigd zijn in ggm’s: genetisch gemodificeerde organismen zijn genetisch gemodificeerde mensen geworden. Mensen stellen zich altijd vragen bij nieuwe technologieën.

Zijn ze dan extra vatbaar voor verkeerde informatie?

Larson: Een belangrijk deel van mijn onderzoek focust op geruchten. In een onzekere leefomgeving zoals we er nu één beleven, circuleren er veel brokjes onduidelijke informatie. Het is niet moeilijk om te zien hoe mensen zonder wetenschappelijke achtergrond meegenomen worden in zo’n analogie met ggo’s, waar vooral in Europa al verzet tegen bestaat. Extreme antivaccinatieactivisten hangen hun kar nu aan alles wat zich aandient, zodat hun boodschap exponentieel versterkt wordt.

Zelfs de uitrol van het 5G-netwerk wordt aan covid-19 gekoppeld.

Larson: De ironie daarvan is dat de uitbraak van het SARS-virus in 2003 gekoppeld werd aan de uitrol van het 3G-netwerk. In 2009 was de Mexicaanse griep de schuld van 4G, en nu zitten we aan 5G. Oude geruchten krijgen een opfrisbeurt in een nieuwe context. Libertaire groepen profileren zich in de covid-19 crisis als extreem ‘anti’. Anti mondmaskers, anti lockdown, anti 5G, anti ggo, als het maar anti is. Het antigevoel is nu veel meer verspreid dan het de voorbije tien jaren ooit geweest is.

Het is toch niet zo moeilijk om te wijzen op de voordelen van vaccinatie? Vaccins redden elk jaar zo’n 3 miljoen mensenlevens.

Larson: De jaren tachtig en negentig waren een uitstekende periode voor vaccinatie. Er was een goed contract tussen de volksgezondheidsinstanties en het publiek. Vaccineren was iets wat even goed voor je was als tanden poetsen. Toen ging het om zes basisvaccins, maar er zijn er almaar meer bijgekomen, zonder dat er veel uitleg gegeven werd. Je hing gewoon wat meer kerstballen in je boom. We vonden het vanzelfsprekend dat mensen dat aanvaardden. Maar we zijn nu terechtgekomen in een compleet nieuwe informatieomgeving, die veel meer macht geeft aan mensen. Het publiek is veeleisender geworden. Het wil meer weten over wat er in zo’n vaccin zit, en of het wel nuttig is.

Toch is het vreemd dat het zich zo gemakkelijk laat misleiden.

Larson: In essentie draait het om vertrouwen. Een van de lastige aspecten van vaccinatie is dat ze gereguleerd, gewenst en soms verplicht wordt door overheden. Als je een hekel hebt aan overheden, ga je je tegen vaccinatie verzetten. De meerderheid van de vaccins wordt geproduceerd door grote bedrijven. Als je een probleem hebt met big business, ga je je verzetten. Vaccinatie behelst het jaarlijks tellen van mensen, vooral het aantal gevaccineerde kinderen, en het doorgeven van die informatie aan organisaties als de WHO. Nogal wat mensen voelen zich er ongemakkelijk bij dat ze om de haverklap geteld worden. Er is veel in onze maatschappij wat mensen kan inspireren tegen vaccinatie.

Ook het vertrouwen in de wetenschap neemt af. Speelt dat mee?

Larson: Ik denk het niet. De aantrekkelijkste berichten met desinformatie zien er net erg wetenschappelijk uit. Waar mensen wel een afkeer van hebben, is het wetenschappelijk jargon. Je moet als wetenschapper niet te veel simplificeren, maar je mag wel proberen wat menselijkheid in je verhaal te brengen. Het ontbreekt dikwijls niet alleen aan menselijke emotie, maar aan de mens zelf. Alsof mensen er niet toe doen. Zo vervreemd je ze van je boodschap, hoe goed ze ook bedoeld is.

Mensen worden elke dag gebombardeerd met cijfers over besmettingen, ziekenhuisopnames en sterfgevallen. Dat helpt niet om ze te overtuigen?

Larson: Mensen zien dat en denken dat politici hun beslissingen nemen op basis van cijfers, maar ze vragen zich af waar zij zelf blijven in het verhaal. Veel politici doen hun best om goede beslissingen te nemen op basis van wetenschappelijke kennis, en ze proberen rekening te houden met de impact op de economie, maar zo krijgen mensen gemakkelijk het gevoel dat er met van alles rekening wordt gehouden, behalve met hún leven.

Waarom is het zo moeilijk de boodschap te brengen dat het zonder maatregelen nog veel erger zou worden?

Larson: Het is belangrijk dat boodschappen zo gebracht worden dat ze mensen en hun leefgemeenschappen raken. De zoveelste grafiek ontmenselijkt het verhaal telkens weer. Zeker mensen die depressief raken van het vooruitzicht om nog tot in de lente in hun huis of appartement opgesloten te blijven, kunnen dan boos worden en zich verzetten. Veel woningen zijn niet gemaakt om er de hele tijd in te moeten blijven zitten en werken, zeker niet met kinderen. Mensen willen begrip en empathie, maar daar merken ze niet veel van.

Volgens uw onderzoek is de tegenstand tegen vaccinatie in Europa groter dan elders in de wereld.

Larson: Ik zou het eerder scepticisme dan tegenstand noemen. Je kunt sceptisch staan ten opzichte van vaccinatie, maar je toch laten vaccineren. Bij het begin van onze monitoring meenden we dat de VS het meest sceptische land zouden zijn, maar tot onze verbazing bleek het Frankrijk te zijn.

Waaraan ligt dat?

Larson: Het is nooit één issue, het is altijd een geschiedenis van verloren vertrouwen in de overheid. Frankrijk had een aantal schandalen, zoals een bloedbank met stalen die met hiv besmet waren. De overheid had ze wel gesloten, maar ze had er niet over gecommuniceerd. Toen het dan toch bekend werd, voelden de mensen zich bedrogen. Er was gedoe rond een vermeende link tussen een vaccinatie tegen hepatitis-B en een kind dat multipele sclerose kreeg. Er waren geruchtmakende processen van ouders die procedeerden omdat hun dochter na een vaccinatie tegen het humaan papillomavirus psychosomatische klachten had gekregen. Die link is evenmin wetenschappelijk hard gemaakt, maar de zaken genereerden veel media-aandacht. Zulke dingen cumuleren en eroderen het vertrouwen van mensen.

Hoe doet België het in die context?

Larson: Vreemd genoeg heeft de doorsnee-Belg geen probleem met het griepvaccin, maar wel met het bmr-vaccin voor kinderen tegen bof, mazelen en rode hond, terwijl het in Frankrijk omgekeerd is. Het scepticisme wil echter niet zeggen dat de vaccinatiecampagnes niet gevolgd worden. De dekking door vaccins lijkt goed te zijn in België.

Jullie monitoren wereldwijd het vertrouwen in vaccinatie. Hoe doen jullie dat?

Larson: We voeren regelmatig enquêtes uit. Op basis van onze jongste gegevens, die we recent publiceerden in The Lancet, kunnen we stellen dat het vertrouwen in vaccinatie in België sinds 2016 nog wat is toegenomen. We plannen nu onderzoek in meer dan honderd landen naar specifieke termen op sociale media om na te gaan hoe de houding tegenover vaccinatie evolueert. We zetten daar artificiële intelligentie en machinelearning voor in.

Hoe anticiperen jullie als het misloopt? Met gerichtere informatie?

Larson: Nee, het gaat om sentiment, om gevoelens. Informatie is voor de meeste mensen niet het probleem. Het probleem is dat ze het gevoel hebben dat er niet naar hen geluisterd wordt. Ze voelen zich niet begrepen en niet goed behandeld. Zelfs een slechte ervaring in de gezondheidszorg kan een trigger zijn om af te haken.

In Nature Medicine stelden jullie dat vrouwen zich minder gemakkelijk tegen het coronavirus zullen laten vaccineren dan mannen.

Larson: Dat is niet onbegrijpelijk in het licht van de vaststelling dat mannen veel vatbaarder zijn voor covid-19 dan vrouwen. Jongere mensen zijn ook minder geneigd om zich te laten vaccineren dan oudere, omdat ze weten dat ze veel minder risico lopen om ziek te worden. Maar de grote getallen zeggen natuurlijk niet alles. Een 45-jarige vrouw die in de frontlinie van de gezondheidszorg werkt, loopt een groter risico dan een 75-jarige man die zijn huis niet uitkomt.

Vaccinatie wordt toch gepromoot als iets wat niet in eerste instantie jezelf moet beschermen, maar wel anderen?

Larson: Uit een recente studie bij duizenden Britten en Amerikanen bleek dat het feit dat je er andere mensen mee kunt beschermen, de bereidheid tot vaccinatie in belangrijke mate verhoogt. Ik was blij met dat resultaat, want het impliceert dat we toch niet alle altruïsme in onze maatschappij zijn kwijtgespeeld.

Vreemd is dat de bereidheid tot vaccinatie niet blijkt af te hangen van de kwestie of iemand al covid-19 heeft gehad.

Larson: Daar waren wij ook verbaasd over. Je zou denken dat mensen die weten hoe erg de ziekte kan zijn zich gemakkelijker zouden laten vaccineren. Misschien werkt het niet als ze slechts lichte symptomen hadden, of gaan ze ervan uit dat ze geen vaccin nodig hebben als ze al ziek zijn geweest. We weten evenwel nog niet in welke mate je dan beschermd bent tegen een nieuwe infectie met het virus, laat staan hoelang.

Mensen worden tegenwoordig te weinig met de desastreuze gevolgen van virale besmettingen geconfronteerd om de noodzaak van vaccinatie nog in te zien, schreef Nature onlangs.

Larson: Daarom kan het nuttig zijn dat er campagnes komen met mensen uit alle geledingen van de maatschappij die genezen zijn van covid-19 en getuigen over hoe moeilijk ze het gehad hebben. Maar we moeten ons geen illusies maken. Toen er enkele jaren geleden in Europa een opstoot van mazelen was, waarbij ook volwassenen stierven, was dat geen thema voor de hardliners in de antivaccinatiecampagnes. Als de tegenstand ideologisch is, maken doden geen verschil. Zelfs in Afrika en India zie je het verzet tegen vaccinatie groeien, ook in de armste regio’s waar de gevolgen van de ziekten wel elke dag zichtbaar zijn. Het is een complexe materie.

Hoe kun je desinformatie op sociale media counteren?

Larson: Bedrijven als Google, Facebook en Twitter hebben hun zoekmachines zo geprogrammeerd dat iemand die ‘vaccinatie’ intikt, automatisch bij een bericht van een overheidsinstantie met correcte informatie terechtkomt. Ze staan ook onder druk van overheden om gevaarlijke informatie te verwijderen, zoals foute berichten dat het drinken van zoutzuur of bleekwater covid-19 bestrijdt. Veel desinformatie rond vaccinatie gebeurt sluipend. Ze ondermijnt het vertrouwen zonder dat ze manifest gevaarlijke informatie verspreidt. Dan kom je terecht op het hellend vlak van de censuur, wat voor bedrijven die in feite louter technologieplatformen aanbieden véél moeilijker ligt dan voor mediabedrijven die werken met controle door uitgevers.

Hoe kijkt u aan tegen het verplichten van vaccinatie tegen het coronavirus?

Larson: Ik zou het niet doen. Het is momenteel ook niet aan de orde. Als binnenkort de eerste vaccins uitgerold worden, zullen er niet genoeg zijn om zelfs iedereen die het wil te vaccineren. Er is geen draagvlak voor een verplichte vaccinatie tegen covid-19. Het is duidelijk dat er geen algemene neveneffecten zullen zijn van de vaccins die in ontwikkeling zijn. Maar dat betekent niet dat er helemaal geen risico’s zijn, zeker niet voor mensen met onderliggende gezondheidsproblemen. Als je als overheid vaccinatie verplicht, dreig je te maken te krijgen met aansprakelijkheidsclaims. Overheden moeten uiteraard wel hun best doen om mensen te stimuleren om zich te laten vaccineren, want de kans dat er iets misloopt is uiterst klein.

Er zijn landen die vaccinaties verplichten voor je er binnen mag.

Larson: In specifieke gevallen kun je het verplichten, zoals om kinderen in scholen te beschermen, of eventueel voor gezondheidswerkers in ziekenhuizen en woonzorgcentra. Als je als pelgrim naar de hadj in het Saudische Mekka wilt, heb je vandaag drie vaccins nodig. Het zou me niet verbazen dat een vaccin tegen covid-19 aan het pakket wordt toegevoegd. Ik hoor ook dat sportclubs en grote concertzalen erover denken om bezoekers op zijn minst tijdelijk alleen binnen te laten als ze tegen covid-19 gevaccineerd zijn.

Een enquête in België wees uit dat drie op de tien artsen twijfelen of ze hun patiënten een vaccinatie tegen covid-19 zouden aanraden.

Larson: In het Verenigd Koninkrijk is er iets vergelijkbaars. Je moet er nooit van uitgaan dat artsen en andere gezondheidswerkers zich als soldaten in één lijn zullen zetten om gevaccineerd te worden. Ook zij hebben hun persoonlijke beslommeringen.

Begrijpt u dat ouders weigeren hun kinderen te laten vaccineren?

Larson: Ik begrijp dat. De medische gemeenschap is niet altijd behulpzaam geweest door zulke mensen weg te zetten als dommeriken. Zo goed als geen enkele ouder wil niet het beste voor zijn of haar kind. Gedragswetenschappers zeggen soms dat je moet inspelen op het spijtgevoel dat ouders zouden hebben mocht hun kind ziek worden omdat het niet gevaccineerd werd, maar veel ouders ervaren net spijt omdat ze hun kind hebben laten vaccineren. Het is een tweesnijdend zwaard. We zitten nu ook met die nieuwe cancelcultuur , waardoor je compleet in diskrediet gebracht kunt worden door een wat afwijkende mening. Ik denk dat we moeten blijven hameren op het nut van vaccinatie, zonder de mensen die zich niet laten vaccineren aan de schandpaal te nagelen.

Hoe kijkt u aan tegen het verdere verloop van de coronapandemie?

Larson: Hoe globale en lokale gezondheidsinstanties de introductie van het covid-19-vaccin zullen organiseren, zal cruciaal zijn om genoeg mensen ervan te overtuigen zich te laten vaccineren. Als we er nu een potje van maken, zullen we veel vertrouwen in vaccinatie verliezen.