Sinds de coronacrisis worden nog amper mensen zonder papieren teruggestuurd

In ons land leven naar schatting 100.000 tot 150.000 vreemdelingen zonder verblijfsvergunning.  Ze hebben meestal al een bevel om het grondgebied te verlaten gekregen. Maar vaak blijft het bij dat papier en is er weinig of geen opvolging. Heel wat van hen blijven in België wonen, al zitten ze vanaf dan in een extra kwetsbare positie. Ze hebben bijvoorbeeld geen recht op steunmaatregelen of een uitkering. 

Twee migranten zonder verblijfsvergunning getuigen voor de camera hoe ze in Brussel zonder vangnet de pandemie proberen te overleven.

Bekijk hier de reportage en lees verder onder de video:

De terugkeer van migranten zonder verblijfsvergunning is niet evident. Er zijn heel wat obstakels die overwonnen moeten worden, zowel bij vrijwillige terugkeer als voor gedwongen terugkeer. Er zijn obstakels om te terug te keren voor de migrant, maar ook voor de overheidsdiensten zijn er moeilijkheden.

Op 18 maart ging ons land in lockdown. De coronamaatregelen golden voor iedereen, ook voor mensen zonder geldige verblijfsdocumenten en ook voor de Dienst Vreemdelingenzaken. En dat zie je in de cijfers van gedwongen terugkeer. De tabel hieronder toont hoe de aantallen letterlijk kelderen in april:

In februari werden nog 321 mensen zonder verblijfsvergunning teruggestuurd naar hun herkomstland. In volle lockdown, in april zijn dat er nog maar 22.

Bijzonder weinig, ook volgens staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Sammy Mahdi (CD&V). "We merken dat het moeilijk is om mensen terug te sturen als de grenzen gesloten zijn", zegt Mahdi in "De Ochtend". "Daar moet aan gewerkt worden." 

Maar hij maakt de kanttekening dat de laatste jaren slechts 18 procent is teruggekeerd van de mensen die moesten terugkeren. "De cijfers waren de laatste jaren al niet goed. Die cijfers opkrikken was één van de ambities die ik heb gesteld aan het begin van de legislatuur. Ik zal daar dan ook werk van proberen te maken, nu en na de coronacrisis."

De enige categorie mensen zonder papieren die nog gedwongen terugkeren, zijn gevangenen. Of beter: mensen in illegaal verblijf die veroordeeld zijn voor criminele feiten. Dat zie je in de volgende tabel: tot midden maart zijn het zowel mensen met als zonder strafblad die gedwongen terugkeren, vanaf april enkel nog wie een gevangenisstraf uitzat. 

Er zijn verschillende redenen waarom deze groep wel nog gedwongen terugkeert. Veroordeelden zijn al jaren de prioriteit bij gedwongen terugkeer. Dat staat ook in de beleidsverklaring van Mahdi. "We moeten zeker zien dat de personen die de openbare orde verstoren teruggestuurd worden", klinkt het. "Die cijfers zijn dit jaar - ondanks de coronacrisis - vrij redelijk."

Het is ook de groep die het meest eenvoudig is om uit te wijzen. Terwijl ze hun straf uitzitten heeft de Dienst Vreemdelingenzaken tijd om van het herkomstland de nodige reisdocumenten te krijgen. Bovendien is het vaak "vrijwillig gedwongen terugkeer", legt Geert De Vulder van Dienst Vreemdelingenzaken uit.

"Alle veroordeelden kunnen na het uitzitten van één derde van de straf vragen om een vervroegde vrijlating. De strafuitvoeringsrechtbank staat die bij mensen zonder verblijfsvergunning enkel toe onder de voorwaarde dat ze terugkeren naar hun herkomstland." Dienst Vreemdelingenzaken kan ze dus rechtstreeks vanuit de gevangenis op het vliegtuig zetten.

Gedwongen terugkeer gebeurt in het overgrote deel van de gevallen naar een Europees land. Maar in dit coronajaar is gedwongen terugkeer bijna uitsluitend nog naar Europese landen.

In de top 5 van gedwongen terugkeer staan Albanië, Roemenië, Nederland, Polen en Servië. Heel wat landen, zoals bijvoorbeeld Marokko en Algerije hebben hun grenzen gesloten voor reizigers, dat maakt gedwongen terugkeer sowieso zo goed als onmogelijk.

De coronamaatregelen om besmettingen te voorkomen, spelen ook een rol bij de sterke daling van de gedwongen terugkeer. In de gesloten centra zijn onder normale omstandigheden 650 plaatsen om mensen op te sluiten. "We hebben in sneltempo de gesloten centra moeten aanpassen", zegt De Vulder. "Op kamers van vier, kon plots maar één iemand en ook voor ons personeel moest de veiligheid gegarandeerd zijn. Momenteel is de helft van de capaciteit weer beschikbaar."

"Nu dat de teststrategie er is en het vaccinstrategie wordt uitgerold, hoop ik dat de capaciteit snel terug kan worden opgedreven", klink het bij Mahdi. "Niet enkel in de bestaande centra, maar er is ook ambitie om een aantal nieuwe centra te bouwen." 

Ook in niet-coronatijden blijven veel mensen die een bevel kregen om het grondgebied te verlaten, gewoon in ons land wonen. Soms worden ze thuisloos, maar meestal huren ze een woning en proberen ze met zwartwerk te overleven. Ze zitten in een zeer kwetsbare positie want hebben nergens recht op. Alleen dringende medische hulp mag hen in principe niet geweigerd worden. Ze blijven vaak hopen dat ze ooit toch een verblijfsvergunning krijgen.

Er leven allerlei mensen zonder papieren in ons land. Schattingen variëren van 100.000 tot 150.000. Het zijn asielzoekers die een negatief antwoord kregen op hun vraag tot bescherming, soms ook mensen die hier kwamen zwartwerken en zelfs nooit een verblijfsvergunning probeerden te krijgen, anderen zijn studenten die hier bleven, terwijl hun studentenvisum al lang verlopen is, transmigranten die de oversteek naar het Verenigd Koninkrijk proberen,...

Terugkeer is al decennia een moeilijk onderwerp. Zowat elke staatssecretaris of minister die de bevoegdheid kreeg, beet er zijn tanden op stuk. De laatste jaren is er weer veel aandacht voor. 

Mahdi wil meer dan vroeger inzetten op een aanklampend beleid rond vrijwillige terugkeer. Dat noemt hij de meest duurzame vorm, omdat de migrant zonder verblijfsvergunning dan zelf overtuigd is dat dat het beste is. Maar gedwongen terugkeer vindt ook hij een belangrijke poot van het beleid.

De Dienst Vreemdelingenzaken probeert mensen zonder verblijfsvergunning die opgesloten zijn in gesloten centra, gedwongen terug te sturen. En dat blijkt in de praktijk niet zo simpel. De effectieve terugkeercijfers zijn laag. Daar moet wel aan toegevoegd worden dat de slaagkansen van gedwongen terugkeer in àlle landen van de EU laag zijn.

Beluister hier het gesprek met Sammy Mahdi in "De Ochtend":