‘Onze privacy wordt elke minuut, wat zeg ik, elke seconde geschonden’

“Moet het via Google?” Matthias Dobbelaere-Welvaert, directeur bij de stichting Ministry of Privacy, kopt de voorzet binnen wanneer we hem een uitnodiging sturen voor een interview via Google Meet-up. Hoe kan je jezelf een privacy-activist noemen als je daar geen opmerking over zou maken.

De online privacy-inbreuken van techgigant Google zijn op dit moment nochtans de laatste zorgen van Dobbelaere-Welvaert. Hij zag hoe het coronavirus onze privacy steeds meer onder druk zette. Zelfs drones leken plots een uitstekend plan om burgers te controleren. Niet techreuzen, maar onze eigen overheid gebruikte de coronacrisis volgens hem om aan de privacy van zijn burgers te knabbelen. 

“ANPR-camera’s zouden enkel gebruikt worden om zware criminelen en terroristen op te sporen. Plots werden ze ingezet om te controleren of je de avondklok wel naleefde.” In zijn debuut als auteur van Ik weet wie je bent en wat je doet reikt hij praktische tips aan om jezelf te beschermen tegen de datahonger van zowel overheden als technologiebedrijven.

“Mijn droom was om een dystopische roman te schrijven. Een vervolg op 1984 van George Orwell. Maar mijn uitgever vreesde dat zoiets niet zou verkopen. (lacht) Dus koos ik voor een heel praktisch boek. Hoe bescherm je als burger je privacy? Waarom is dat voor iedereen belangrijk? En hoe debatteer je met mensen die denken dat ze niks te verbergen hebben?”

Wanneer hebt u beseft dat u iets te verbergen had?

Dobbelaere-Welvaert: “Dit weekend nog. Toen ik een koppel op een niet al te vriendelijke manier heb aangesproken over de drone die over mijn tuin vloog. Ik moet niet gefilmd worden terwijl ik mijn schapen eten geef. Ik had hen vriendelijker kunnen benaderen, bedenk ik me nu. Nu, burgers kan ik aanspreken op hun drone. Als die drone van een politiedienst komt, is dat al een stuk moeilijker. Ik ben blij dat dat de procureurs des Konings zich vragen stellen bij het idee om drones in te schakelen om burgers te controleren. En om op je vraag te antwoorden: ik heb van jongs af een groot vrijheidsgevoel. Ik ben tijdens mijn rechtenstudies steeds meer gaan beseffen hoe belangrijk privacy is voor die vrijheid. Privacy beschermt vrij denken, vrij handelen, vrij dromen.”

Hoe definieert u privacy?

“Wanneer ik lezingen geef, begin ik met een Ingeborg-moment. Ik vraag mijn gasten om hun ogen toe te doen. Ze moeten zich de meest gelukkige, veilige plaats voorstellen. Een plek waar je helemaal vrij bent. Waar je kan doen en laten wat je wil. Sommigen stellen zich een plek voor waar ze helemaal alleen zijn. Anderen nemen vrienden en familie mee. Wat ik daarmee wil aantonen: privacy is een mensenrecht dat elke mens op zijn eigen manier invult. Het is heel subjectief. Voor mij betekent het zonder camera’s boven mijn hoofd en smartphone in de hand met mijn hobbyboerderij bezig kunnen zijn, een verre soloreis met de motor maken, of aan houtbewerking doen. Daarnaast wil ik dat de overheid zich zo weinig mogelijk moeit met mijn leven.”

Hoe lukt dat?

“Steeds moeilijker. De overheid heeft de neiging zich steeds meer te moeien. Banken moeten binnenkort het saldo op onze bankrekening doorgeven aan de Centrale Bank zodat de fiscus en het gerecht dat kunnen inkijken. We geven onze vingerafdruk af aan de overheid terwijl we allemaal onschuldig zijn. Bovendien hangen er zoveel camera’s dat die overheid perfect weet wanneer ik thuis vertrek, welke route ik neem en wanneer ik terug thuis ben. Mijn gemeente kocht vier ANPR-camera’s ter waarde van 200.000 euro. De overheid kan als ze dat wil tot een jaar terugkeren in de tijd om te kijken hoeveel ik daar gepasseerd ben en of ik wel altijd dezelfde route neem. Ik vind het frappant dat we dat allemaal oké vinden.”

Kunnen we volgens u ANPR-camera’s installeren die respect hebben voor onze privacy?

“Neen. Zo’n camera filmt altijd. Houdt alle data bij. Die data zijn drie maanden tot een jaar beschikbaar. Bovendien worden die camera’s steeds kleiner. Nu kan ik mijn middelvinger er nog naar opsteken wanneer ik passeer. Binnenkort ga ik ze niet eens meer zien staan.”

Wat is het verschil met Waze, de gps-app van Google die weet waar ik ga en sta?

“Wie Waze gebruikt, beseft dat die data gedeeld worden met een technologiereus die overleeft op data. Het is een bewuste afweging of je die app gebruikt of niet. Ik kan me niet uitschrijven voor ANPR-camera’s.”

Niet veel mensen zullen dat onderscheid maken.

“En toch is het belangrijk. Het grootste probleem bij privacy is dat je het niet voelt wanneer dat mensenrecht geschonden wordt. Stel dat de overheid onterecht veel belastingen aanrekent, dan kom je in opstand. Of wat als je onterecht een boete krijgt, dan laat je het daar niet bij. Bij privacy laten we alles op zijn beloop.”

Kunt u dat wat concreter maken?

“Privacy is een mensenrecht. Maar het is niet absoluut. Overheden kunnen erop ingrijpen als dat nodig is. Hoever laat je een overheid daarin gaan? Als één ding duidelijk is geworden tijdens de coronacrisis, dan is het wel dat privacy in de praktijk niet als een fundamenteel mensenrecht wordt gezien. Noch de Europese privacy-wetgeving, noch het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens heeft kunnen voorkomen dat Polen een quarantaine-app ontwikkelde. In die app moeten Polen een foto trekken van zichzelf en wordt de geolocatie van burgers gemonitord. Iedereen vindt dat oké.”

Gebeuren er gelijkaardige zaken bij ons?

“De terroristische aanslagen in 2015 hebben ervoor gezorgd dat er op dit moment 2.000 ANPR-camera’s in België staan. De reden was om terroristen en zware criminelen te kunnen vatten. Ondertussen werden die camera’s door enkele enthousiaste burgemeesters gebruikt om te controleren of burgers de avondklok wel respecteerden. Is het je al opgevallen dat die camera’s niet meer de achterzijde, maar de voorzijde van je wagen filmen? Ik maak me vooral zorgen om de volgende stap. De software om gezichtsherkenning in zulke camera’s te installeren is klaar. Het ontbreekt juist nog aan politieke wil om die te installeren. We moeten opletten dat de 15.000 betreurde slachtoffers van het coronavirus niet als excuus gebruikt worden om buitenproportionele maatregelen te nemen.”

Hebben de grote technologiebedrijven, die onze persoonlijke data al jaren als brandstof gebruiken om te geld te verdienen, ons immuun gemaakt tegen inbreuken op onze privacy?

“Het is niet omdat je voor privacy bent dat je tegen het internet bent. Zonder de baarlijke duivel op vlak van onlinedata, Facebook, had ik mijn lief – ondertussen verloofde – uit Boedapest niet leren kennen. Na een vluchtige kennismaking op een vliegtuig, was er enkel Facebook die ons in contact bracht. Het is heel gemakkelijk om alle zonden aan de technologiebedrijven toe te schrijven. Daar doe ik niet aan mee. Als je vandaag een website bouwt, moet je geen cookies op de site zetten die bezoekers overal volgen. Niemand dwingt je daartoe. De grote technoligiespelers worden steeds feller gecontroleerd. Het gaat traag, maar er gebeurt iets.”

Oké, maar data blijven de brandstof van het internet en van bedrijven. Niet alleen voor Google en Facebook. Ook voor Colruyt en Bol.com.

“Als consument willen we zoveel mogelijk gratis. Liefst alles. In ruil delen we data. Op dat vlak heeft Google het beste verdienmodel ter wereld. Je moet eens kijken welke prachtige tools ze ons allemaal gratis aanbieden. Heb je al eens geprobeerd om zonder Google door het leven te gaan? En natuurlijk kan je niet verwachten dat Google al die toepassingen volledig gratis ontwikkelt. Op dit moment is de transparantie zoek. Wat gebeurt er met mijn data? Daarnaast zijn er te weinig alternatieven.”

Er zijn bedrijven die beloven om hun winsten uit persoonlijke data te delen met hun klanten. Is dat een oplossing?

“Neen. Privacy as a currency heet dat in de sector. Je moet dat eens luidop zeggen: met je privacy betalen om een habbekrats of een korting in de plaats te krijgen. Op dat moment ben je een mensenrecht aan het verneuken. Pardon my French. Stel je voor dat je het voor een ander mensenrecht zou invoeren: freedom of speech as a currency. Je geeft je mening niet om bepaalde producten gratis te gebruiken. Dat is toch te gek?”

Privacy is al een commercieel product. Heel wat iPhone-bezitters gaan er prat op dat hun data beter beschermd worden dan bij een Android-telefoon.

“Ik vrees dat we evolueren naar een wereld waarin privacy iets voor de elite wordt. Want wie kan er vandaag een smartphone van 1.500 euro betalen? Voor een alleenstaande moeder die twee kinderen moet opvoeden is dat een astronomisch hoog bedrag.”

U geeft in uw boek heel wat praktische tips om onze privacy wat beter te beschermen. Alle instellingen op de smartphone checken, werk en privé op de computer strikt scheiden, de privacy-instellingen van schoolplatformen controleren. Dat is allemaal wel erg lastig.

“Ik beloof nergens dat privacy beschermen gemakkelijk is. Dat geldt trouwens voor geen enkel mensenrecht. Zeker niet voor een mensenrecht dat bij wijze van spreken elke minuut, wat zeg ik, elke seconde door een bedrijf of onze overheid geschonden wordt. Met dit boek wil ik die lastige werkjes net toegankelijk maken. Privacy is die moeite waard. Het gemakkelijkste zou zijn om alle elektronica te weren. Maar dat gaat natuurlijk niet.”

Over elektronica gesproken. Gaat u de slimme elektriciteitsmeter die Vlaanderen verplicht thuis installeren?

“Ik ga mij verweren als een duivel in een wijwatervat. Een slimme meter stuurt elk kwartier een update over het energieverbruik in je huis naar de energieleverancier. Die energiebeheerder kan die meter zomaar afsluiten of er nieuwe software op installeren. Ik sta minder weigerachtig tegenover slimme meters dan ANPR-camera’s. Ze moeten voor mijn part niet verboden worden. Het enige wat we vragen is dat mensen zich kunnen uitschrijven voor die digitale meters. Maar dat kan niet. Iedereen moet mee op de digitale trein. Waarom toch?”

Waarom bent u zo weigerachtig ten opzichte van digitale innovatie? Ook bij de ontwikkeling van de corona-app ging u meteen aan de noodrem hangen.

“Innovatie is fantastisch. Opnieuw, anders had ik nooit mijn lief leren kennen. Het probleem is dat heel wat technologie-ondernemers ervan uitgaan dat technologie alle problemen oplost. Zonder er rekening mee te houden dat er ook nieuwe problemen konden ontstaan. Tijdens de eerste lockdown verwezen heel wat ondernemers uit de technologiewereld  in hun research naar Aziatische corona-apps. Die hielden volgens mij helemaal geen rekening met de privacy-gevoeligheden hier. Ik ben trouwens nog altijd niet overtuigd van het nut van Coronalert, de Belgische app. Maar ik ben er wel zeker van dat hij onze privacy beschermt.”

Hoe is het met de rechtszaak tegen de Belgische overheid? Heeft het Grondwettelijk Hof al geoordeeld of een vingerafdruk op onze identiteitskaart wettelijk is?

“De zaak werd in november gepleit. Ik verwacht begin volgend jaar een uitspraak. Ik vermoed dat het Grondwettelijk Hof de zaak zal doorspelen aan het Europees Hof voor Justitie.”

Dan zijn we nog een eind zoet.

“We hebben iedereen aangemaand om nog voor de deadline een nieuwe identiteitskaart aan te vragen waar nog geen vingerafdruk op staat. Dan zit je toch nog voor tien jaar goed. Maar je hebt gelijk, rechtszaken duren veel te lang.”

Ondertussen doet die Belgische overheid een oproep om geen TikTok meer te gebruiken omdat data naar de Chinese overheid zouden lekken. Wat denkt u daarvan?

“Ik vind het een beetje grappig dat minister van Justitie Vincent Van Quickenborne oproept om geen TikTok te installeren. Hij is niet bepaald een vriend van de privacy. Hij bouwde zijn stad Kortrijk vol met ANPR-camera’s. En wat TikTok zelf betreft, is het allemaal zoveel beter op Amerikaanse platformen zoals Instagram en Facebook? Ik vrees ervoor. Ik heb de indruk dat hier eerder geopolitieke belangen spelen.”

Is er een politieke partij die onze privacy beschermt?

“Neen. Het is wel zo dat privacy gemakkelijk politiek gerecupereerd wordt. Wanneer ik wijs op de gevaren voor onze persoonlijke gegevens bij een kilometerheffing, ben ik een held voor de rechterzijde van het spectrum. Maak ik me kwaad over vingerafdrukken op onze identiteitskaart of over de ANPR-camera’s, dan ben ik de held van het linkerspectrum. Al ben je dan tenminste toch meestal iemands held.” (lacht)