‘Ik heb zo hard gewerkt om te berichten over Wuhan. Achteraf dacht ik: het heeft niets uitgemaakt’

In november vorig jaar was Leen Vervaeke in Hongkong om te berichten over de studentenopstanden. “De universiteit werd bezet door studenten, de politie had heel dat gebied afgezet. Krankzinnig was dat. Ik weet nog dat ik dacht: nooit verwacht dat ik zoiets heftigs zou meemaken.” (lacht) Twee maand later liep ze rond in Wuhan, dat net in lockdown was, en stelden de gebeurtenissen in Hongkong niets meer voor. “Die begindagen van de pandemie waren zo onwezenlijk dat ik ’s ochtends vaak wakker werd met het idee dat ik weer zo raar gedroomd had.” 

Ze zou willen, vertelt ze via Skype, dat die dagen in Wuhan niet meer waren dan een spannende journalistieke opdracht. De realiteit is veel pijnlijker. “Ik heb ontzettend hard gewerkt om daar te kunnen berichten over wat er aan de hand was. Achteraf dacht ik: het heeft niets uitgemaakt. Daar heb ik mee geworsteld, toen ik zag hoezeer Covid-19 in België en Nederland werd onderschat. Ik weet niet wat ik nog meer had kunnen doen om duidelijk te maken dat het virus niet makkelijk onder controle te krijgen is.”

Op 20 januari publiceerde Vervaeke in De Morgen en de Volkskrant haar eerste artikel over een nieuw, oprukkend virus. “Ik herinner me dat ik de dagen daarvoor heel druk bezig was. Ik zou bijna op vakantie naar België vertrekken en moest nog een paar grote artikels afwerken. Zijdelings zag ik wel wat berichten over rare longontstekingen, maar ik had geen tijd om die nader te onderzoeken. Tot president Xi toegaf dat er iets ernstigs aan de hand was: het virus bleek overdraagbaar van mens tot mens. Het was niet meteen duidelijk hoe erg het was, maar de situatie deed meteen denken aan de uitbraak van het SARS-virus. Een hele tijd is er zogezegd niets aan de hand en dan plots wel. Veel China-experts zeiden onmiddellijk: dit virus is zeker gevaarlijker dan de overheid tot nu toe heeft toegegeven.” 

Vier dagen later stond Vervaeke in Wuhan. Ze postte een foto van zichzelf, met een mondmasker op en een soort duikbril. “Die bril zag er heel overdreven uit. Maar ik wist niets over dat virus en hoezeer ik mezelf moest beschermen. Natuurlijk heb ik even getwijfeld om naar daar te vertrekken, maar als journalist denk je omgekeerd. Waar anderen weglopen, daar ga jij heen. De situatie was op een paar dagen compleet gekeerd, van ontkenning naar een lockdown van 60 miljoen mensen. Ondertussen kennen we lockdowns in alle vormen en maten, maar toen was het ongezien. Ik moest daarbij zijn.”

De reportages die u er maakte, beschrijven de stad als het decor van een rampenfilm.

“Wat ik zag, was een spookstad. Heel vreemd en mistroostig. Behalve ambulances en door de overheid opgevorderde taxi’s was er geen verkeer. De mensen die nog buitenkwamen, waren helemaal ingepakt. In een land dat wel vaker informatie achterhoudt, vraag je je algauw af: weten zij meer dan ik? 

“Veel speelde zich af achter gesloten deuren. De dagen voor ik er was, werden de ziekenhuizen overspoeld, ideaal om het virus nog verder te verspreiden. Toen werd beslist dat iedereen met symptomen thuis moest wachten op telefonische instructies. Het was moeilijk patiënten te spreken en zicht te krijgen op de situatie, maar uit de weinige gesprekken die ik kon voeren, kreeg ik snel het idee dat er zich achter de schermen een ramp aan het afspelen is. 

“Ik sprak een vrouw met een zware longontsteking. Haar longfoto’s toonden het typische beeld van een covidpatiënt. Die vrouw kreeg amper adem en werd naar huis gestuurd. Ze moest in quarantaine wachten op een test die ten vroegste over tien dagen beschikbaar zou zijn. Een ouder koppel dat per ambulance werd aangevoerd, stond na vijf minuten alweer buiten. Geen plaats. Ik dacht: oh my god, achter al die appartementsgevels zitten duizenden mensen zonder adem te wachten op een ziekenhuisbed.

“Achteraf blijken heel veel mensen thuis overleden zijn. Hoeveel precies zullen we wellicht nooit weten. De cijfers uit die periode zijn niet betrouwbaar. Maar er zijn beelden uit ziekenhuizen met lijkwagens die bodybags komen ophalen. Dat geeft wel een beetje aan wat daar is gebeurd.”

Op dat moment had u ook niet door dat u verslag uitbracht van de begindagen van een mondiale epidemie, die het hele jaar het nieuws zou beheersen. 

“Als ik daar nu op terug kijk, dan lijkt het wel een ander tijdperk. Veel mensen lieten via sociale media weten dat ik overdreef, maar sommigen waren doodsbang. Toen het duidelijk werd dat ik uit Wuhan geëvacueerd zou worden naar België, was het initieel de bedoeling dat ik thuis in quarantaine ging. Ik had geen woning in België en dacht dat ik wel terecht zou kunnen in het leegstaande huis van een vriendin. Het was mijn echtgenoot, die in België verblijft, die zei: ‘Leen, je beseft het niet, maar mensen zijn bang van jou.’ Op dat moment, als je daar bent, ga je heel praktisch om met risico’s. Je houdt afstand, zoals iedereen nu doet. Maar voor Europa was dat virus toen iets heel gevaarlijks en griezeligs uit China.”

Eind december al sloegen Chinese artsen alarm over patiënten met longontstekingen met een onbekende oorzaak. De lokale gezondheidsinstanties besloten de zaak zo te laten, in de hoop dat het probleem vanzelf zou overwaaien. De artsen moesten zwijgen. 

Je mag er bijna niet aan denken hoe anders dit jaar had kunnen zijn als op dat moment wel iets was gedaan met die informatie, zeggen we. “Dat is waar, al is het lang niet zeker dat corona zich niet verspreid zou hebben als er vroeger was ingegrepen. We weten dat het virus in december al in Italië zat. En ook: hoe verkeerd het ook is dat dat de Chinese overheid die uitbraak vier weken lang in de doofpot heeft gestoken, die fouten worden uitvergroot in vergelijking met wat daarna in de westerse landen is misgelopen. Daar hadden de overheden en experts veel meer voorbereidingstijd en kennis en toch heeft men bij de eerste besmettingen niet zoveel gedaan. Het Westen heeft het virus compleet onderschat. Ik vind het ook raar om te verlangen dat China toen het land op slot had moeten gooien bij 500 besmettingen, terwijl dat in Europa zelfs bij 2.000 gevallen niet gebeurt.

 “Wat me tot vandaag blijft verbazen, is hoe de Chinezen met die situatie zijn omgegaan. In Wuhan zijn inwoners elf weken in lockdown gebleven. Op een bepaald moment mocht elke drie dagen één gezinslid inkopen gaan doen. Ze hebben dat verdragen met een zekere onverstoorbaarheid: ‘Het is niet anders en het heeft geen zin om daarover te zagen.’ Dat is een zeer bewonderenswaardige en aanstekelijke mentaliteit, moet ik zeggen.” 

Hoe kijkt u naar de manier waarop we in België omgaan met de maatregelen?

(lacht) “Ik wou er zelf niet over beginnen, maar het is nogal hallucinant om te zien welke discussies in België worden gevoerd. Bij elke nieuwe maatregel gaat het meteen over mogelijke uitzonderingen, over skivakanties die al dan niet kunnen doorgaan en de vraag of mensen al naar hun huisje aan zee mogen. Van hieruit bekeken zijn dat luxeproblemen. 

“Die hardere aanpak heeft in China tot snellere resultaten geleid. Het toelaten van allerlei hobby’s en vakanties, het zoeken naar uitzonderingen op regels en het snel lossen van de maatregelen leidt in Europa tot een lange lijdensweg, die uiteindelijk veel pijnlijker is.”

Officieel zijn er nauwelijks nog coronabesmettingen in China. Klopt dat? 

“In Hongkong, dat door de vierde golf gaat, zijn er op dit moment een tachtigtal gevallen per dag. Daar is dat cijfer reden voor groot alarm. Op het vasteland zijn de meeste diagnoses geïmporteerd, buitenlandse reizigers dus die in quarantaine getest worden. Heel sporadisch duikt elders een besmetting op. Vorige week bleek dat een besmette man in een restaurant had gedineerd. Iedereen die daar die avond was en de mensen die met hen contact hadden, moesten in quarantaine, geen uitzonderingen mogelijk. Die indammingsstrategie is erg zichtbaar, je moet duizenden mensen testen en wijken afsluiten. Met Chinese cijfers weet je het nooit zeker, maar als de overheid besmettingen zou verbergen, halen ze hun eigen beleid onderuit. 

“Die strenge aanpak heeft wel het voordeel dat de rest van het land leeft alsof er niets aan de hand is. We kunnen naar het zwembad, naar feestjes of op vakantie in China en dat gebeurt volop. Het normale leven is terug.”

China is een autoritair regime. De vraag is of die doortastende maatregelen hier wenselijk en mogelijk zijn?

“Dit land heeft een enorm overheidsapparaat met vertakkingen op het lokale niveau dat iedereen controleert. Zoiets willen we natuurlijk niet, dus een kopie van de Chinese aanpak lijkt me niet haalbaar en wenselijk. Maar dat betekent niet dat je bepaalde principes niet kan vertalen naar een democratische context. 

“In de regio Asian-Pacific zijn er verschillende democratische landen – Taiwan, Zuid-Korea, Japan, Nieuw-Zeeland, Australië – die een heel gelijkaardig beleid voeren als China, maar net iets menselijker en minder met de grove borstel, en dus veel meer toepasbaar in westerse democratieën. En ja, dat zijn eilanden, maar dat wil niet zeggen dat het in Europa onmogelijk is. 

“Ik heb het idee dat het in Europa eerder een kwestie is van niet willen dan niet kunnen. Het is natuurlijk geen makkelijke boodschap: als we de lockdown langer volhouden, dan gaat iedereen daar later profijt van hebben, ook de kappers en de cafébazen. Maar blijkbaar is Azië te ver weg om als voorbeeld te dienen.”

Was dat het probleem: China was de verkeerde boodschapper, wiens waarschuwingen niet ernstig werden genomen?

“China heeft niet duidelijk gecommuniceerd en met Chinese informatie moet je altijd voorzichtig omgaan. Maar net daarom zouden mensen méér en niet minder ongerust moeten zijn geweest toen de Chinese coronacijfers bekend werden. 

“De andere Aziatische landen die het goed doen, worden wel onderschat. Bij de eerste besmettingen was in België en Nederland de teneur: geen paniek, wij hebben een fantastische gezondheidszorg, we hebben het onder controle. Ik was toen in Hongkong, waar op dat moment een paar tientallen gevallen geteld waren en de hele bevolking alert was. Mensen droegen mondmaskers en iedereen hield afstand. Ik was daar heel erg van onder de indruk en dacht: hier weten ze waarmee ze bezig zijn. Ze hebben SARS meegemaakt en ze zijn gewend om met Chinese informatie om te gaan. Sommige dingen kloppen of kun je letterlijk nemen, soms moet je de politieke schil eraf halen. In Hongkong hadden ze dat goed begrepen en hebben ze het virus meteen heel ernstig genomen. Sinds januari zijn daar 129 coronadoden gevallen, terwijl Europa zichzelf op de borst klopte. ‘Wij zijn Azië niet, daar eten ze vleermuizen en is het niet hygiënisch.’”

Die karikatuur heeft u erg gestoord. 

“Uiteraard. 99 procent van de Chinezen eet geen wilde dieren en al zeker geen vleermuizen. Het is gewoon heel veralgemenend. China is een enorm land. Sommige delen doen denken aan Afrika, maar Wuhan is een moderne stad, die verschilt echt niet zo van België. Om die mensen dan weg te zetten als onhygiënische vleermuiseters die een pandemie hebben veroorzaakt – dat is gewoon racistisch.”

Hoe groot is de economische schade in China? 

“Het is niet makkelijk om daar de vinger op te leggen. Volgens de Chinese media gaat alles fantastisch. Maar die heftige lockdown heeft een enorme klap gegeven. De Chinezen zijn bovendien sterk afhankelijk van de rest van de wereld, dus ze voelen de malaise ook. Anderzijds gaat het gewone leven sinds april, mei zijn gang en is de heropbouw bezig, terwijl Europa en de Verenigde Staten weer platliggen. 2020 ziet er voor China beter uit dan de rest van de wereld.” 

Wordt er gelachen met het feit dat we hier van lockdown naar lockdown sukkelen?

“In de staatsmedia wordt erg meewarig gedaan over de VS. Politiek gezien – en dat is altijd prioritair in China – komt dit scenario heel goed uit omdat het de aandacht afwendt van het eigen falen. Dat vind ik een van de opvallendste ontwikkelingen dit jaar. In de beginfase kwam in Wuhan een grote woede naar boven. Plots was er veel kritiek op de overheid, en dat in een land waar je van kleins af aan leert om nooit het achterste van je tong te laten zien. Dat is compleet gekanteld omdat men ziet hoeveel slechter het gaat in de rest van de wereld. Ik merk dat gewone Chinezen me vaak vragen naar de toestand in Europa, ze brengen het onderwerp graag ter sprake. Ze zijn best trots en het lijkt erop dat de communistische partij steviger in het zadel zit dan vorig jaar.” 

De loeiharde lockdown heeft de legitimiteit van het regime geen kwaad gedaan? 

“Nee, en de legitimiteit van westerse democratieën heeft een enorme klap gekregen. Ik sprak onlangs met een mensenrechtenadvocaat, een man die geen fan is van de overheid om het met een understatement te zeggen. Maar zelfs hij zei: ‘Het is niet omdat ze er zo goed in geslaagd zijn de epidemie aan te pakken dat het een goed systeem is. Maar je moet wel toegeven dat ze het goed gedaan hebben.’ Als zo’n man het zegt, dan weet je dat er niet veel mensen anders over denken. Er waren sowieso al niet veel Chinezen die naar een democratie verlangen, slechts een minderheid liberale Chinezen kijkt op naar dat model. Maar zelfs binnen die minderheid merk ik nu dat de twijfels toenemen. Wat stelt het eigenlijk nog voor, zo’n democratie?

“Ik moet zeggen: ik vind het heel pijnlijk om zulke uitspraken te horen. Als journalist ben ik een van de eersten om te merken wat de uitwassen zijn van een autoritair regime dat geen vrijheid van meningsuiting toelaat. Net dat leidt tot doofpotten als in Wuhan. Maar op dit moment lijkt het Chinese autoritarisme sterker uit de pandemie te komen en de democratie verzwakt. Dat is verontrustend.

“Ik sluit wel niet uit dat we nog verrast kunnen worden. We weten bijvoorbeeld niets over de Chinese vaccins. Het land zat aanvankelijk vooraan in de race, maar terwijl het Westen goede resultaten kan voorleggen, horen we niets meer over het Chinese vaccin. Normaal is de overheid niet verlegen om een goednieuwsshow te brengen, dus dat is raar. Finaal zou dat nog het verschil kunnen maken, maar het is koffiedik kijken.”

In de begindagen van de epidemie merkte u een ongeziene openheid in de Chinese media, die relatief vrij mochten berichten over de ontwikkelingen. Heeft dat iets veranderd? 

“Nee, sinds het aantreden van president Xi wordt de vrijheid van meningsuiting steeds beperkter. Waar vroeger de verboden onderwerpen werd samengevat als ‘de vier T’s’ – Tibet, Taiwan, de studentenopstand op het Tiananmenplein en The party, de communistische partij – kun je ondertussen bijna niets meer publiekelijk zeggen. De onschuldigste dingen liggen plots gevoelig. Onlangs sprak ik iemand die aan livestreamen doet, een soort interactief vloggen. Die man was superpopulair, had 700.000 volgers, en iemand vroeg hem of er in zijn regio besmettingen waren. Nee, antwoordde hij, hier niet. En zijn account is afgesloten. Hij zegt dat hij niet over de epidemie mag praten en ik geloof hem. Ngo’s wordt het leven zuur gemaakt, honderden mensenrechtenadvocaten zitten achter tralies. 

“Daarachter zit een overtuiging dat dit de beste manier is om het land onder controle te houden. Voor president Xi was er een periode van meer openheid, maar toen werd ook gezegd dat de partij zwakker stond. Ik heb het idee dat het gros van de bevolking die beperkingen niet zo erg vindt of er niet zoveel over nadenkt. Het is gewoon zo.”

Als buitenlands journalist kan dat niet makkelijk zijn. 

“Het was een heel moeilijk jaar voor correspondenten. Dit jaar zijn zeventien buitenlandse journalisten weggestuurd, zij werden gebruikt als speelbal in het conflict met de VS. Dat doet je wel nadenken over de risico’s van het werk. Anderen geraken het land niet meer binnen of wilden niet langer gescheiden zijn van familie en zeggen: ‘Het mooi geweest, we gaan iets anders doen.’”

Komt er stilaan een houdbaarheidsdatum op dat correspondentschap? 

“Ik heb me dit jaar af en toe afgevraagd of de kostprijs niet hoger ligt dan de opbrengst. Het was een stresserend jaar: de reis naar Wuhan, de evacuatie naar België, ik heb een paar keer in quarantaine gezeten. Mijn echtgenoot verblijft sinds begin dit jaar in België en door de reisrestricties was het onmogelijk om elkaar te zien. Het correspondentschap in China is sowieso nooit evident, omdat je zoveel tegenwerking krijgt van de overheid. Als je een stuk wil schrijven en er niet in slaagt iemand aan het praten te krijgen, dan vraag je je wel af waar je mee bezig bent. 

“Anderzijds: als het na veel proberen wel lukt een interessant verhaal te maken, dan verdwijnt dat gevoel. Het gaat ook over echt belangrijke kwesties, over de toekomst van de wereld en welke positie China daarin zal hebben. Je hebt het gevoel dat je werk relevant is. Hoeveel persoonlijke opofferingen je daarvoor overhebt, wisselt van dag tot dag.

“In tegenstelling tot de meeste buitenlanders zijn de reisrestricties voor journalisten dit jaar nooit versoepeld: wie het land verlaat, doet dat op eigen risico, want je weet niet wanneer je terug mag keren. Zeker met de kerstdagen in aankomst zie je dat dat op mensen weegt, dat er een algemeen gevoel van vermoeidheid is. Ik hoop dat ik de komende maanden eens naar België kan reizen, maar ik heb geen idee wanneer dat zal lukken. Ik heb dit jaar geleerd om niet te ver vooruit te denken. Stap voor stap.”