Groen licht voor Pfizer-vaccin, maar hoe werkt het en zijn er ook nadelen? De 10 belangrijkste vragen over mRNA-vaccins

Veel vaccins, bijvoorbeeld het poliovaccin, bevatten dood virus. Er zijn ook vaccins die levend maar verzwakt virus bevatten, bijvoorbeeld het combinatievaccin tegen bof, mazelen en rubella. In beide gevallen herkent ons immuunsysteem de indringer en maakt het antistoffen aan. Omdat het virus eerst verzwakt of gedood werd, word je niet ziek als je gevaccineerd wordt.

Er zijn ook vaccins die slechts een stukje van het virus bevatten. Het immuunsysteem komt in actie en er worden antistoffen aangemaakt tegen alleen dat kleine deeltje van het virus. Je kan dus ook vaccineren zonder dood of levend virus te injecteren. Een klein fragmentje volstaat. Het kinkhoestvaccin en het vaccin tegen hepatitis B werken op deze manier.

De nieuwe mRNA-vaccins gaan nog een stap verder. Ze bevatten geen levend of dood virus en zelfs geen onderdeel van het virus. Wat ze wel bevatten? Genetische code van een klein stukje van het virus (en dus niet van het hele virus). Als je die genetische code injecteert, dan maakt ons lichaam zélf een onderdeel van het virus aan. Daarna schiet het immuunsysteem in gang, net als bij andere vaccins.

De vaccins van Pfizer en Moderna zijn mRNA-vaccins.

Je lichaam dat zélf stukjes virus aanmaakt klinkt natuurlijk akelig. Toch hoeven we ons geen zorgen te maken, zegt vaccinoloog Isabel Leroux-Roels (UZ Gent). “Het gaat om een klein onderdeeltje van het virus, het spike-eiwit of stekeleiwit. Daaruit kan onmogelijk een nieuw virus ontstaan.”

Het lijkt misschien wat ingewikkeld, maar al die vaccins doen eigenlijk exact hetzelfde: ze trainen je lichaam, zodat het voorbereid is wanneer het echte virus langskomt.

Moderna en Pfizer stelden de voorbije weken voorlopige resultaten van hun onderzoek voor. Die zijn indrukwekkend. Een immunoloog van de Universiteit van Yale vergeleek de cijfers van Pfizer met een "schoolrapport met allemaal tienen".

"De bescherming lijkt inderdaad groot te zijn", zegt vaccinoloog Corinne Vandermeulen (KU Leuven). "90 tot 95% is bijzonder hoog. Er zijn nog vaccins die hoog scoren - het mazelen- en het tetanus-vaccin bijvoorbeeld - maar er zijn ook vaccins die veel minder effectief zijn. Het griepvaccin biedt bijvoorbeeld veel minder bescherming dan de corona-vaccins van Pfizer en Moderna."

En er is nog goed nieuws. De vaccins van Moderna en Pfizer lijken even goed te werken bij ouderen als bij jonge mensen. Dat is belangrijk, want ouderen lopen meer risico als ze besmet worden met het coronavirus. Het vaccin van Pfizer beschermt ook mensen met hartaandoeningen, overgewicht, hoge bloeddruk en diabetes. Ook zij zijn een risicogroep.

Moderna en Pfizer onderzoeken nog of hun vaccin ook werkt bij jongeren tussen 12 en 17 jaar. Kinderen jonger dan 12 zullen voorlopig niet gevaccineerd worden.

Of de vaccins ook goed werken bij kinderen? "Dat wordt op dit moment onderzocht", zegt vaccinoloog Isabel Leroux-Roels (UZ Gent). "Pfizer en Moderna doen onderzoek bij jongeren tussen 12 en 17 jaar, maar we zullen nog even moeten wachten op de resultaten. Op zich is dat heel normaal. Vaccins worden eerst onderzocht bij volwassenen, voor ze ook bij kinderen onderzocht worden."

We weten nog niet of de vaccins van Pfizer en Moderna langdurig bescherming bieden tegen COVID-19. De eerste grote groepen patiënten werden pas deze zomer gevaccineerd. Dat is nog geen half jaar geleden, te kort om al iets te kunnen zeggen over langdurige bescherming.

De kaarten liggen wel gunstig. Mensen die gevaccineerd worden met de vaccins van Pfizer en Moderna maken antilichamen aan. Dat is bij alle vaccins het geval, maar hier is er nog een bijkomend effect: behalve antilichamen worden ook COVID-specifieke T-cellen aangemaakt. Wetenschappers vermoeden dat die T-cellen een belangrijke rol spel bij de bescherming tegen COVID-19. Ze zijn ook cruciaal voor het "geheugen" van ons immuunsysteem.

"Dat samenspel van antilichamen en T-cellen vergroot de kans dat deze vaccins langdurig zullen werken", zegt vaccinoloog Heidi Theeten.

Het is natuurlijk mogelijk dat het virus de komende maanden muteert, waardoor een vaccin niet langer werkt. In dat geval zijn de vaccins van Pfizer en Moderna in het voordeel. De nieuwe mRNA-vaccins zijn namelijk veel sneller aan te passen dan “klassieke” vaccins.

De ontwikkeling van een vaccin duurt normaal tien tot vijftien jaar. Het is een ingewikkeld parcours, met veel bochten en obstakels. Succes is nooit gegarandeerd.

"Vaccins maken is maatwerk", zegt vaccinoloog Corinne Vandermeulen (KU Leuven). "Je kan niet zomaar copy-paste doen en snel even een bestaand vaccin aanpassen. Mensen beseffen niet hoe complex het allemaal is. Je hebt veel ervaring nodig... én een dosis geluk."

Toch werden de vaccins van Moderna en Pfizer in minder dan een jaar ontwikkeld. Dat is sneller dan zelfs de meest optimistische experts hadden verwacht. Goed nieuws, denk je dan, maar het zorgt ook voor ongerustheid. Veel mensen zijn bezorgd dat de vaccins té snel ontwikkeld werden. Dat men bij de ontwikkeling dingen over het hoofd heeft gezien. Of dat risico's stilletjes onder de mat werden geveegd, in de race om als eerste een werkzaam vaccin op de markt te brengen.

Het ontwikkelen van een vaccin kan meer dan tien jaar duren en het is een ingewikkeld proces met veel obstakels.

Die snelle ontwikkeling valt echter perfect te verklaren. "Wereldwijd is met man en macht gewerkt om dit mogelijk te maken", zegt Vandermeulen. “Normaal kijken de gezondheidsautoriteiten die de vaccins moeten goedkeuren pas naar de resultaten als het onderzoek afgerond is. De voorbije maanden heeft men al tussentijdse resultaten bekeken, terwijl het onderzoek nog bezig was. Zo is veel tijd bespaard.”

Er is nog een andere verklaring voor de snelheid waarmee de vaccins van Pfizer en Moderna ontwikkeld werden. Het zijn allebei mRNA-vaccins, gebaseerd op nieuwe, baanbrekende technologie. Die nieuwe mRNA-vaccins zijn veel sneller te maken dan klassieke vaccins.

"Het is ongelofelijk snel gegaan", zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). “Een paar weken na het vrijgeven van de genetische code van het virus door de Chinezen had men al een eerste kandidaat-vaccin. Al snel bleek dit vaccin goed te werken bij proefdieren. Daarom kon men heel snel overgaan naar proeven bij mensen. Dat hele proces duurt normaal een paar jaar.”

Het ontwikkelen van een vaccin is niet alleen tijdrovend, het is ook enorm duur. Het helpt natuurlijk als je dan genoeg geld hebt. In “normale” tijden is dat niet altijd het geval, er moeten soms keuzes gemaakt werden. Sinds het begin van de pandemie liggen de kaarten gunstiger. Wereldwijd zijn miljarden vrijgemaakt voor de snelle ontwikkeling van vaccins. Ook dat verklaart waarom het allemaal zo snel is gegaan.

De vaccins van Pfizer en Moderna werden getest bij tienduizenden proefpersonen. Sommige mensen ondervonden intense, maar voorbijgaande bijwerkingen, vooral na de tweede injectie. Het gaat van pijnlijke spieren en koorts tot hoofdpijn en vermoeidheid.

Het goede nieuws: de meeste van die bijwerkingen duren niet lang en ze zorgen niet voor blijvende schade. Ze zijn bovendien een teken dat je immuunsysteem hard aan het werk is.

Toch is er ook minder fijn nieuws: die voorbijgaande, onschadelijke neveneffecten kunnen behoorlijk onaangenaam zijn. Ze zijn ook heviger dan bij een doorsnee griepprik. Het is goed dat mensen daarover geïnformeerd worden voor ze zich laten vaccineren. Als je weet wat je kan verwachten, dan is de verrassing minder groot.

"Je hoeft zeker niet te panikeren als je je wat minder voelt", zegt vaccinoloog Heidi Theeten (UAntwerpen). “Een paracetamol kan de klachten deels onderdrukken. "Naar het ziekenhuis gaan, is zeker niet nodig als je je even wat minder voelt.”

Het is ook belangrijk dat mensen die neveneffecten in het juiste perspectief plaatsen: een nachtje met wat koorts of spierpijn is natuurlijk minder erg dan een zware covid-infectie.

De meeste proefpersonen die ingeënt werden met de vaccins van Pfizer en Moderna ondervonden geen ernstige bijwerkingen. Het is wel mogelijk dat je allergisch reageert, omdat je een allergie hebt voor één van de ingrediënten van het vaccin. In het Verenigd Koninkrijk gebeurde dat recent bij twee gezondheidswerkers, nadat ze ingeënt werden met het Pfizer-vaccin. Ze kregen ademhalingsproblemen en huiduitslag, maar zijn buiten levensgevaar.

Uit voorzorg zullen mensen met een voorgeschiedenis van ernstige allergieën niet ingeënt worden met het vaccin van Pfizer. Dat is niet uitzonderlijk. Ook bij andere vaccins gaat het op deze manier. Allergische reacties kunnen gevaarlijk zijn als je er niet snel bij bent.

Vaccins hebben soms heel zeldzame bijwerkingen.

Andere ernstige complicaties lijken gelukkig zeldzaam, maar 100% zeker ben je nooit. "Sommige bijwerkingen zijn heel zeldzaam", zegt Isabel Leroux-Roels (UZ Gent). “Iets wat voorkomt bij één op een miljoen mensen zul je niet vinden in een studie met enkele tienduizenden proefpersonen. Dat soort bijwerkingen zie je pas als het product op de markt komt.”

Al die bijwerkingen worden aandachtig opgevolgd, ook nadat een vaccin goedgekeurd wordt voor gebruik. “Het Europees Geneesmiddelenbureau zal zeker een strenge veiligheidsopvolging vereisen als het een toelating geeft”, zegt vaccinologe Heidi Theeten.

Over de mRNA-vaccins van Pfizer en Moderna doen veel geruchten de ronde. Volgens tegenstanders kunnen ze je DNA veranderen en zelfs beschadigen. Dat zou komen omdat ze genetisch materiaal van het coronavirus bevatten. Dat zou binnendringen in je cellen en je DNA veranderen.

Dit gerucht is een combinatie van waarheid en onzin. Het klopt dat sommige vaccins een stukje genetische code van het virus bevatten. Die code helpt het lichaam om bepaalde virus-eiwitten aan te maken. Deze eiwitten activeren op hun beurt een immuunrespons.

"Die nieuwe mRNA-vaccins bevatten inderdaad genetische code", zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). "Dat betekent echter niet dat die genetische code kan binnendringen in je DNA. Dat is om complexe biochemische redenen onmogelijk.”

Een mRNA-vaccins kan onmogelijk je DNA veranderen of aantasten.

Geconfronteerd met de vraag of mRNA-vaccins je DNA kunnen aantasten, antwoordt vaccinoloog Isabel Leroux-Roels (UZ Gent): “Mensen mogen daarover heel gerust zijn: het is absoluut onmogelijk dat deze vaccins je DNA veranderen. Het verrast me dat die vraag steeds opnieuw opduikt nu er met mRNA-vaccins wordt gewerkt. Mensen moeten beseffen dat we voortdurend worden blootgesteld aan virussen die binnendringen in onze cellen. Dat gebeurt zelfs bij een banale verkoudheid, maar niemand maakt zich daar grote zorgen over. Als het over vaccins gaat, zijn mensen plots wél heel bezorgd. Dat verbaast me toch wat.”

De vaccins van Pfizer en Moderna bevatten mRNA, een stukje genetisch materiaal van het virus. Dat is heel instabiel. Het valt snel uit elkaar in kleinere deeltjes en wordt dan opgeruimd door ons lichaam. Dat verklaart waarom het zo lang geduurd heeft voor er goede mRNA-vaccins op de markt kwamen.

“Dat probleem wordt tegenwoordig opgelost door het mRNA in te pakken in minuscule vetbolletjes”, zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). “Die vetbolletjes beschermen het mRNA, zodat het niet meteen in stukjes uit elkaar valt.”

Die vetbolletjes zijn erg belangrijk voor de goede werking van een mRNA-vaccin, maar ze hebben wel enkele nadelen. “Ze kunnen een tijdelijke reactie van het lichaam veroorzaken”, zegt Neyts. “De meeste bijwerkingen van mRNA-vaccins komen door de reactie van ons lichaam tegen de vetbolletjes.”

Een ander nadeel: de vetbolletjes zijn erg temperatuurgevoelig, net als het mRNA zelf overigens. Daarom moet vooral het vaccin van Pfizer erg koud bewaard worden.

De vaccins van Moderna en Pfizer moeten erg koud bewaard worden.

Over de vetbubbeltjes doen wilde geruchten de ronde. Ze zouden gebruikt worden om microchips te implanteren, om stiekem mensen te volgen via 5G-masten. Dat zou allemaal passen binnen een groot wereldcomplot, met Bill Gates als spin in het web.

“Een microchip, zoals bijvoorbeeld bij huisdieren wordt gebruikt, is een paar millimeter groot” zegt Johan Neyts. “De vetbolletjes die men gebruikt voor het verpakken van mRNA-vaccins zijn tienduizend tot een miljoen keer kleiner dan een microchip. Een microchip zou dus nooit passen in zo’n bubbeltje. Die verhalen zijn dus larie en apekool.”

"Ik ben verbijsterd als mensen over die microchips beginnen", zegt vaccinoloog Isabel Leroux-Roels (UZ Gent). "Dergelijke verhalen raken kant noch wal. Het is bedroevend om vast te stellen dat sommige mensen openstaan voor absurde verhalen waarin overheid, industrie en wetenschap onder één hoedje lijken te spelen, om de mensheid te controleren en te schaden. Met wilde complottheorieën gaan we deze pandemie niet onder controle krijgen."

Over het vaccin van Pfizer doen veel geruchten de ronde op sociale media. Zo wordt verteld dat het vrouwen onvruchtbaar kan maken. Het zou een eiwit blokkeren dat nodig is voor het vormen van de placenta. Sommige complotdenkers beweren dat het vaccin zelfs gemaakt is een laboratorium om vrouwen stiekem te steriliseren. Dat zou passen binnen een geheim plan om de wereldbevolking terug te dringen.

“Deze geruchten deden ook in Nigeria een tijdje de ronde in verband met het poliovaccin”, zegt vaccinoloog Corinne Vandermeulen (KU Leuven). “Sommige moeders lieten hun kinderen niet meer vaccineren tegen polio, waardoor er een heropflakkering is geweest van kinderverlamming. Het lijkt wel alsof men die oude verhalen nu recycleert.”

Er zijn geen aanwijzingen dat het vaccin van Pfizer vrouwen onvruchtbaar kan maken.

Er zijn echter geen aanwijzingen dat het coronavaccin van Pfizer vrouwen onvruchtbaar kan maken. De invloed van het vaccin op de vruchtbaarheid wordt wel nog onderzocht, onder andere door vruchtbaarheidsstudies bij proefdieren. Je hoeft daar niets achter te zoeken, het gebeurt bij elk nieuw vaccin en elk nieuw geneesmiddel.

In afwachting van de resultaten wordt op veilig gespeeld en zullen zwangere vrouwen niet gevaccineerd worden. Wie zwanger wil worden, krijgt het advies van te wachten tot minstens twee maanden na de tweede injectie.

“Zwangere vrouwen zijn een heel delicate groep”, zegt vaccinoloog Heidi Theeten (UAntwerpen). “Je moet altijd grondig onderzoeken wat het effect is bij zwangerschap voor je een medicijn aan zwangere vrouwen mag geven. Als dat niet onderzocht werd, dan mag het niet gegeven worden.”

Sommige farmabedrijven kwamen in het verleden al eens in het nieuws door schandalen en onfrisse praktijken. Zo werden gevaarlijke bijwerkingen verdoezeld bij onderzoek naar het effect van antidepressiva. In de Verenigde Staten was er het schandaal rond Purdue Pharma. Dat bedrijf probeerde jarenlang het gebruik van erg verslavende medicijnen te stimuleren, uit winstbejag.

"Dat soort uitwassen moeten we streng bestraffen", zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). "Aan de andere kant mag je niet vergeten dat we ook veel te danken hebben aan de farmaceutische sector. Zo is de levensverwachting de voorbije eeuw sterk gestegen. Dat komt mee door de ontwikkeling van nieuwe medicijnen. Dus nee, we kunnen de farmasector zeker niet meer wegdenken."

Voor de bedrijven die nu vaccins ontwikkelen staat er overigens veel op het spel. "Het slechtste wat een firma kan voorhebben, is dat hun vaccin mensen ziek maakt", zegt vaccinoloog Corinne Vandermeulen (KU Leuven). "De schadeclaims zijn in dat geval gigantisch. Firma's hebben er geen enkel belang bij van mensen ziek te maken, integendeel."

Vandermeulen vindt het wel jammer dat we het voorlopig moeten doen met persberichten van Pfizer en Moderna. “Die beknopte persberichten geven externe experts te weinig informatie om vragen correct te kunnen beantwoorden. Ik hoop dat we binnenkort meer inzage krijgen in de onderzoeksdata, zodat we die grondig kunnen bestuderen.”

Natuurlijk worden vaccins niet goedgekeurd enkel op basis van een persbericht. De autoriteiten die hun goedkeuring moeten geven, gaan niet over één nacht ijs. Ze bestuderen grondig alle onderzoeksresultaten voor ze het licht op groen zetten.

“De regelgevende autoriteiten gaan daarbij heel voorzichtig te werk”, zegt vaccinoloog Heidi Theeten (UAntwerpen). “Ze weten door ervaringen uit het verleden dat strenge en onafhankelijke controle absoluut noodzakelijk is.”

We moeten dus niet paranoïde zijn. Ja, het liep in het verleden soms mis, maar er is de voorbije jaren veel verbeterd.