De geschiedenis van het vaccin: hoe één dame de voorloper van vaccins vanuit het Oosten meebracht naar Europa
Een klein prikje en je bent beschermd tegen een dodelijke virusinfectie. Vandaag vinden we dat bijna vanzelfsprekend, maar tot eind 18e eeuw stierven er in Europa nog honderdduizenden mensen aan besmettelijke ziektes, onder meer de pokken. Op dat moment werden er in de Oosterse wereld al langer mensen bewust in aanraking gebracht met ziektes, om hen zo immuun te maken. Het werd de basis waarop vaccins nog altijd werken. Eén Britse edelvrouw zorgde ervoor dat de techniek vanuit het Ottomaanse rijk naar Europa kwam. Dit is de geschiedenis van het vaccin.
Nu er volop wordt gevaccineerd tegen het coronavirus, blijken vooral in Brussel nog heel wat mensen weigerachtig te staan tegenover het vaccin. Vaak zou het gaan om mensen met een migratieachtergrond die niet voldoende of niet correct zijn geïnformeerd.
"Ik heb het gevoel dat niet de culturele achtergrond het probleem is, maar wel het gebrek aan culturele achtergrond", zei schrijver Mohamed Ouaamari gisteren in "De Afspraak". Volgens hem zou het helpen als mensen beter op de hoogte zijn van de geschiedenis van het vaccin.
Want daarvoor moeten we inderdaad terug naar Azië en het Ottomaanse Rijk van de 18e eeuw. En naar één dame in het bijzonder, Lady Montagu.
Herbekijk het pleidooi van schrijver Mohamed Ouaamari uit De Afspraak:
(lees verder onder de video)
Mary Pierrepont was een Engelse adellijke dame die in 1712 trouwde met Edward Wortley, hertog van Montagu, overigens tegen de wil van haar vader. In 1716 werd Edward aangesteld tot ambassadeur bij het Ottomaanse Rijk en Mary vergezelde haar man naar de toenmalige Ottomaanse hoofdstad Constantinopel, het huidige Istanbul.
Daar viel het haar op dat veel mensen in de stad gespaard bleven van de pokken, in tegenstelling tot Londen, Groot-Brittannië en de rest van Europa, waar toen regelmatig uitbraken van de ziekte plaatsvonden.
Ze vroeg zich af hoe dat kwam en informeerde hiernaar bij een aantal Ottomaanse vrouwen - ze had zichzelf Turks geleerd, zoals ze eerder ook al op 13-jarige leeftijd het Latijn onder de knie had gekregen dankzij een Latijns woordenboek en een grammatica in de uitgebreide bibliotheek van haar vader.
De vrouwen vertelden haar dat ze hun kinderen lieten 'inoculeren', zoals dat toen heette, met etter uit zweren die ontstaan waren door de pokken. Een klein beetje daarvan werd in een krasje in de huid van de armen en de benen ingebracht, en de op die manier ingeënte kinderen bleken geen pokken meer te kunnen krijgen.
Toen Lady Montagu in het Ottomaanse Rijk aankwam, werd de voorloper van het vaccin er al algemeen toegepast
Mary had haar broer in 1713 verloren aan de pokken en zelf had ze een besmetting overleefd in 1715 maar haar gezicht was blijvend getekend door de ziekte, en ze vond dat verhaal uiteraard erg bijzonder. In 1718 heeft ze dan ook een inoculatie laten uitvoeren op haar toen 5-jarige zoontje en die bleek inderdaad volledig immuun te zijn tegen het pokkenvirus.
Van variolatie naar vaccinatie
Bij haar terugkeer in Engeland heeft Lady Montagu dan vervolgens geprobeerd de procedure daar ingang te laten vinden en dat is haar ook gelukt, zo vertelde emeritus professor Robrecht Van Hee enkele weken geleden in "De wereld vandaag" op Radio 1.
Voor een deel door haar verhaal te doen, in brieven en een artikel onder een pseudoniem - ze was ook bekend als schrijfster - en via een bevriende Schotse arts, en voor een deel via het hof. Daar liet Caroline, de prinses van Wales, haar twee dochters inoculeren met dezelfde techniek die op het zoontje van Lady Montagu was toegepast en in 1722 ook op haar dochter.
Die techniek heette toen variolatie, naar het Latijnse woord variola voor pokken. Vaccinatie is pas jaren later begonnen.
Het woord vaccinatie komt van "vacca", het Latijns voor koe
Nadat gebleken was dat de variolatie van Montagu heel veel succes had, is men dat overal beginnen nabootsen en dan heeft men toevallig vastgesteld dat wanneer men de etter gebruikte van een patiënt met koepokken, dat ook immuniteit bood tegen het pokkenvirus.
Koepokken zijn de pokkenvariant bij runderen, en die kan ook overgaan op mensen. Als men dan de etter gebruikte uit de zweren van bijvoorbeeld melkmeisjes met koepokken, werkte dat net zo goed maar het was wel veiliger.
Bij een inoculatie met etter van pokken krijgt men normaal gezien een milde vorm van de ziekte, maar dat kon ook misgaan en dodelijk zijn. En de inenting met koepokken is dan de vaccinatie geworden, van 'vacca' dat koe betekent.
Herbeluister het gesprek met professor Robrecht Van Hee uit "De wereld vandaag" van 29 december:
(lees verder onder het klankfragment)
Wie is Lady Montagu, pionier op gebied van vaccinaties?
De vaccinatie is voor een groot deel het werk van een van de volgelingen van Lady Montagu, de beroemde vaccinoloog Edward Jenner, die 13 was toen Montagu stierf aan kanker in 1762 en die zelf in zijn jeugd gevarioleerd was. Hij vaccineerde in 1796 als eerste het 8-jarige zoontje van zijn tuinman, James Phipps. Die techniek heeft zich dan als een lopend vuurtje verspreid door Europa en ook in België werd aan het begin van de 19e eeuw volop gevaccineerd tegen de pokken.
Van China via India naar het Ottomaanse Rijk.
De techniek die Lady Montagu in het begin van de 18e eeuw in het Ottomaanse Rijk leerde kennen, is waarschijnlijk overgewaaid vanuit China, zo zei professor Van Hee.
Er zijn rapporten dat de techniek in China al in de 15e eeuw werd toegepast en dat ze in de 16e eeuw naar India is overgekomen. Zo heeft ze dan uiteindelijk op het einde van de 16e eeuw, in het begin van de 17e eeuw het Ottomaanse Rijk bereikt en toen Lady Montagu daar aankwam, werd ze er algemeen toegepast.
"The rest is history", zoals men in het land van Lady Mary Wortley Montagu zegt, en dankzij haar inspanningen kunnen we nu het coronavirus te lijf gaan met vaccinaties.