Burgemeester van Bergamo: ‘Door de pijn zijn we nu als stad nauwer verbonden met elkaar’

“Toen de eerste coronagevallen hier eind februari uitbraken in een ziekenhuis op enkele kilometers van Bergamo, het Ospetale Pesenti Fenaroliin Alzano Lombardo, dachten wij eerst dat het niet iets heel erg groot zou zijn, en dat we het makkelijk onder controle zouden houden met een aantal beperkte gedragswijzigingen van het publiek en het bedrijfsleven. Iedereen dacht dit, zowel de artsen, virologen, de pers, de overheden en dus ook ik. We hebben allemaal onderschat wat er aan het gebeuren was...”

Giorgio Gori (60), de burgemeester van Bergamo, mijmert heel eventjes tijdens ons Zoom-gesprek terwijl hij in zijn plechtstatige kantoor in het neoclassicistische Palazzo Frizzoni terugblikt op de zwaarste gezondheidscrisis die zijn stad dit jaar meemaakte sinds de Italiaanse pestepidemie (1629-1631).

“Helemaal in het begin, vanaf 23 februari tot begin maart, moesten we elke dag ons standpunt bijstellen en tot het besef komen dat deze pandemie veel ernstiger was dan iedereen dacht. Pas aan het einde van de eerste week in maart hebben we op een compleet onvoorspelbare en onvoorziene wijze beseft dat Bergamo het epicentrum was van de pandemie in Italië en zelfs in Europa.”

Hoeveel slachtoffers zijn er uiteindelijk gevallen?

“In maart en april hebben we 700 dodelijke slachtoffers te betreuren gehad in de stad Bergamo. Wij zijn ook geen echte grote stad we hebben slechts 120.000 inwoners dus 700 is echt een groot aantal. In de hele provincie Bergamo hebben we bijna 6.000 dodelijke slachtoffers geteld.

“De werkelijke cijfers van het aantal slachtoffers liggen mogelijk nog veel hoger dan de officiële statistieken. Veel mensen zijn overleden zonder dat er een officiële diagnose van covid-19 is gesteld, omdat ze geen uitstrijkje kregen. Ze zijn dus overleden na covid zonder zo te zijn geclassificeerd.”

Volgens sommigen was het WHO-advies om enkel mensen te testen die in contact waren geweest met China, de schuldige. Volgens anderen hadden de lokale zorgagentschappen en de Italiaanse overheid vroeger moeten ingrijpen? Wie is volgens u, achteraf bekeken, verantwoordelijk dat het bij u zo uit de hand liep?

“Ik ben er persoonlijk van overtuigd dat het besluit om de melding van abnormale longaandoeningen te beperken tot mensen die op een of andere manier contact hadden met de Chinese stad Wuhan, zoals geformaliseerd in een rondzendbrief van het Italiaanse ministerie van Volksgezondheid van 27 januari, er zeker toe heeft bijgedragen dat de reactie laattijdig was. In februari was de pandemie zeker al aan het circuleren in Lombardije en in Bergamo.

“Ik weet ook niet waarom die rondzendbrief er gekomen is, want hij was in tegenspraak met een eerdere richtlijn van vijf dagen daarvoor waarin wél werd gevraagd om alle abnormale longaandoeningen te melden ongeacht of er een link was met Wuhan. Dat is iets wat duidelijk zal moeten worden uitgeklaard.

“Dan is er natuurlijk nog de zeer belangrijke kwestie van het regionale beheer. Toen bleek dat er zoveel gevallen waren in ziekenhuis Fenaroli was de aanpak eigenlijk eerst heel tegenstrijdig. De spoed is eerst gesloten en daarna opnieuw geopend op bevel van de regio Lombardije. Dat zijn allemaal relevante details die grote gevolgen hadden. Daarnaast is er ook het heen en weer kaatsen van de verantwoordelijkheid tussen de regering en de regio met betrekking tot de rode zone, allemaal zaken die momenteel worden onderzocht door het parket van Bergamo.”

Was er druk van het bedrijfsleven op de overheid? Zo postte Confindustria Bergamo, de regionale belangenvereniging van de industriesector, een video getiteld ‘Bergamo Is Running’ op 28 februari toen de besmettingen al snel stegen. Hoe stond u daar tegenover en hoe kijkt u daar vandaag naar?

“We mogen de tijdslijn niet door elkaar halen. Helemaal eind februari was de houding van alle instellingen en vertegenwoordigingen, ook Confindustria, een beetje hetzelfde. Iederéén onderschatte de risico’s. We dachten allemaal dat we met wat voorzichtigheid en beperkte maatregelen een gewoon leven konden behouden. Uit die periode dateert de video waar u naar verwijst. Een week later, tegen 4-5 maart, toen er gesproken werd over een rode zone was Cofindustria daar hoegenaamd niet tegen gekant. Er waren wel een aantal ondernemers uit Valle Seriana die zich zorgen maakten over de productiviteit, maar ik denk niet dat een overheid zich onder druk mag laten zetten of zich laten dicteren door de bekommernissen van een paar bedrijven.”

Wat was het moment dat de pandemie oncontroleerbaar werd en welke maatregelen nam u toen?

“U mag niet vergeten dat de situatie zich begin maart heel snel heeft ontwikkeld. Ik herinner mij nog goed dat ik op de avond van 5 maart een e-mail heb gekregen van een dokter uit de regio Lombardije. Hij kende me niet maar schreef: kijk, mijnheer de burgemeester, dit zijn de cijfers. Hij had het over de vermenigvuldigingsfactor, hoe de besmetting ging evolueren, hoe de situatie op intensieve zorg zich zou ontwikkelen. Alles wat hij in deze mail schreef is ook daadwerkelijk gebeurd. Op een paar dagen tijd hadden we allemaal familieleden, vrienden en collega’s die ziek werden, die opgenomen werden in het ziekenhuis en waarvan sommigen helaas zijn overleden. In die periode liepen de ziekenhuizen overvol. Er zijn ongetwijfeld mirakels gebeurd door het reorganiseren van de afdelingen en door de toename van het aantal ic-bedden, maar het werd al snel duidelijk dat al deze maatregelen ontoereikend waren.”

U sloot onder meer de begraafplaats omdat men de vele uitvaarten niet aankon en het er te gevaarlijk werd. Wat voor impact had dit op de vele families die geen waardig afscheid konden nemen?

“Dit was één van de moeilijkste besluiten die ik heb moeten nemen, want men snapt dat het uiteindelijk heel triest is voor mensen om geen afscheid te kunnen nemen van hun dierbaren. Het was helaas een beslissing die nodig was. Veel mensen hebben hun verwanten zien afvoeren in een ambulance en hebben ze nooit meer teruggezien. Enkele weken later kregen ze een urne met de assen. Dat was verschrikkelijk en tragisch. Daarom hebben we op 28 juni, in aanwezigheid van onze president en alle burgemeesters uit de streek van Bergamo, een soort afscheidshuldiging georganiseerd. Het was het requiem van de negentiende-eeuwse operacomponist Gaetano Donizetti dat werd opgevoerd door het orkest van het Festival van Bergamo voor het centrale kerkhof. Het werd live uitgezonden op Rai Uno en was in zekere zin het afscheid dat alle Italianen hebben kunnen nemen van hun dierbaren die overleden zijn, althans tijdens de eerste golf, want er zijn sindsdien nog veel slachtoffers gevallen.”

Als burgemeester kent u veel inwoners die stierven. Kan u een voorbeeld geven van mensen die belangrijk waren voor uw stad en vandaag heel hard gemist worden?

“Er zijn heel veel artsen en collega-burgemeesters uit de provincie overleden aan de ziekte. Veel mensen met een publieke rol ook, die werden blootgesteld omdat ze veel contacten hadden met hun medeburgers. Wat de stad zelf het meest trof was het overlijden van Don Fausto Resmini, een priester die zich inzette voor de allerarmsten, en die kapelaan was van de gevangenis. Hij bekommerde zich hier om alle mensen zonder vaste verblijfplaats en daklozen, migranten, drugsverslaafden,… Hij had ook een voedselbedeling opgericht aan het station. Don Fausto zette zich heel hard in voor zijn medemensen en hij heeft dat uiteindelijk bekocht met zijn leven.”

Welke steun vroeg u aan de nationale overheid en kwam die hulp snel genoeg aan?

“De lockdown-maatregelen zijn er vrij snel gekomen. Al op 7 en 8 maart werd reeds beslist om niet alleen in getroffen gemeenten zoals Nembro, maar om de hele regio als rode zone te bestempelen. Deze ingrijpende maatregel werd een week later gevolgd door een lockdown voor het hele Italiaanse grondgebied. We waren de eerste die dit hebben gedaan in Europa. Daarom was er geen behoefte om ook op lokaal vlak nog maatregelen te nemen.

“De steun is een ander verhaal. Dat duurde langer. Tot 18 maart hadden we het moeiliijk om de nationale regering en ook het buitenland te overtuigen van de ernst van de situatie, hoewel de cijfers al explosief waren. Het is pas toen de beelden van militaire vrachtwagens, die de vele lijkkisten uit onze overvolle mortuaria buiten Bergamo brachten, de wereld zijn rondgegaan dat de nationale en internationale overheden de ernst van de situatie hebben ingezien. Pas toen kwam er steun.”

Hoe kijkt u intussen naar de EU, die in het begin van de pandemie lang wachtte met steun. Moet er volgens u iets veranderen aan de intra-Europese solidariteitsmechanismen?

“Het klopt dat de eerste weken van maart gekenmerkt werden door onzekerheid en dat geldt zowel voor de respons van de EU als voor de respons van de andere regeringen, en de verhoudingen tussen de andere overheden. Wat er nadien gebeurde is veel relevanter. Europa heeft echt belangrijke stappen gezet. Er zijn heel snelle beslissingen genomen om steun te bieden aan de economie, de werkgelegenheid en gezondheidssystemen. In Italië is er nu een heel debat aan de gang over het reddingsfonds voor de lidstaten en Next Generation EU, volgens mij toch belangrijke stappen die zijn gezet. Ik hoop dat er geen vertraging komt op de uitvoering daarvan. Ik hoop en ik denk dat Europa uit die hele covid-19-episode sterker overeind zal komen, en vooral: meer verenigd.”

Wat was dit jaar de economische schade voor uw stad, waar toerisme en cultuur ook erg belangrijk zijn?

“De impact is heel zwaar geweest, niet alleen in Bergamo. Wij hebben een hogere tol betaald dan de rest van Italië wat slachtoffers betreft, maar ik denk niet dat wij zwaardere economische gevolgen hebben gehad dan de rest van Italië, dat net zoals ons meerdere weken in lockdown ging. Dat heeft uiteraard zichtbare gevolgen gehad voor de retail, de ambachten, de microbedrijven die het meest kwetsbaar zijn, maar ook de toerismesector lijdt. De voorbije jaren hadden we zwaar ingezet op de uitbouw van toerisme, met hotels, AirBnB, horeca en de cultuursector, sectoren waarin er veel informele arbeidsovereenkomsten zijn en tijdelijke contracten. Daar zijn er inderdaad veel werklozen gevallen. De Italiaanse regering heeft veel geld geïnvesteerd in werkloosheidsuitkeringen en steunpremies maar helaas kon niet iedereen op dezelfde manier worden beschermd.”

Hebt u er een zicht op hoeveel bedrijven failliet gingen en hoeveel jobs verloren?

“Ik denk dat we een groot deel van de sociale en economische gevolgen pas in de komende maanden zullen merken als de steunmaatregelen gestopt zullen worden. Nu zijn er uitkeringen en is er een verbod op ontslagen. Vroeg of laat zal dat allemaal eindigen. Ik denk dat we in 2021 de echte economische gevolgen zullen moeten vaststellen. Vanuit die optiek denk ik dat het heel belangrijk is dat we heel zorgvuldig gebruik maken van de EU-financieringen, ook om de vertraging die Italië opliep ten opzichte van andere lidstaten een einde toe te roepen. Ik heb het dan over de overheidshervormingen, het onderwijs dat moet worden versterkt, de technologische innovatie,… Dat is allemaal heel belangrijk voor groei, en die groei is noodzakelijk om de schulden die de afgelopen maanden zijn gemaakt te delgen.”

U schreef sindsdien een boek met lessen over deze crisis, Riscatto. Wat is volgens u de belangrijkste les voor de toekomst die de Italiaanse politiek moet trekken uit deze pandemie?

“Er zijn verschillende lessen die kunnen worden getrokken, vooral op vlak van volksgezondheid. We hebben nu allemaal geleerd hoe belangrijk het is om te investeren in een goed publiek gezondheidsstelsel. De voorbije tien jaar was daar 36 miljoen euro minder in geïnvesteerd en het is duidelijk gebleken dat dit een aanzienlijke fout was. We moeten ook kijken naar de regionale zorg. In Lombardije zijn de ziekenhuizen ongetwijfeld goed, maar we moeten ook een capillair systeem uitbouwen waarbij wordt gewerkt aan betere thuiszorg.

“Er zijn ook positieve lessen. Wat Bergamo kan leren aan de rest van Italië is dat je uit deze crisis sterker en beter overeind kan komen. De stad gaf blijk van samenhang, veerkracht en reactievermogen op een bewonderenswaardige wijze. Ik denk dat dat ook een beetje het thema is van mijn boek, hoe ons land ondanks de gebeurtenissen de energie vindt en de organisatorische kracht om het te boven te komen en een sterker en beter land te worden.”

Hebben burgemeesters zoals u meer macht nodig om in crisissen korter op de bal te spelen, denkend aan Benjamin Barbers boek Als burgemeesters de wereld zouden regeren?

“Nee, in Italië hebben de burgemeesters afgelopen maart hun bevoegdheid om schikkingen te treffen overgedragen aan de nationale overheid. We hebben daar vrijwillig van afgezien om te vermijden dat de gemeenten en steden verschillende maatregelen zouden nemen, wat voor verwarring zou zorgen. Ik denk zelfs dat dat had moeten gelden voor de regio’s, want we hebben toch gezien dat er discrepanties waren tussen de besluiten van de nationale overheid en die van de regio’s. Ik ben een overtuigd federalist en ben voor de autonomie van de regio’s, maar denk dat in bepaalde gevallen de suprematie van de staat de bovenhand moet krijgen om dit soort conflicten te vermijden.”

Intussen slaat overal in Europa een tweede, soms al derde, covid-19-golf toe. Hoe is de situatie in Bergamo vandaag?

“We doen het nu veel beter dan tijdens de eerste golf in de lente. Bergamo is een beetje een speciaal geval. We zijn nu de provincie met het minste aantal besmettingen in Lombardije en zelfs in heel Italië. Er zijn twee redenen voor. Ongeveer één derde van de bevolking is al besmet of blootgesteld geweest in de voorbije maanden en bouwde antilichamen op. Dat is onvoldoende om de groepsimmuniteit te verwerven, maar het is toch een belangrijke factor. De mensen zijn ook voorzichtiger met hun persoonlijk gedrag omdat ze zelf, hun families of vrienden zo zwaar getroffen zijn tijdens de eerste golf. Ik denk dat de combinatie van beide factoren verklaart waarom we momenteel minder slachtoffers hebben.”

Opent Bergamo in 2021 al voor het toerisme? En is dat geen dilemma, want u hebt ze economisch nodig, maar riskeert ook dat ze het virus terug meebrengen?

“Beide gaan hand in hand. Ik denk dat het toerisme geleidelijk zal terugkeren, vooral als het vaccin is uitgerold en de Europese bevolking aanzienlijk is beschermd. De toeristen in Bergamo komen vooral uit andere EU-lidstaten, ook uit België. Ik denk dat de eerste helft van het komende jaar daarom gewijd zal moeten zijn aan het vaccineren van zoveel mogelijk mensen, waarna het toerisme terug zal kunnen opleven naar het einde van ’21 toe en zeker in 2022 wanneer we het hele covid-19-hoofdstuk hopelijk hebben afgesloten.”

Hoe heeft deze tragische episode u zelf als mens en als politicus veranderd?

“Ik denk dat al die gebeurtenissen ons allemaal hebben veranderd als mens, als persoon. Zoals elke gebeurtenis die pijn en rouw omvat verandert ons dat en leert dat ons nadenken over onze beperkingen. We mogen niet vergeten dat de omvang van de gebeurtenissen ons helemaal te boven ging. Toch denk ik dat wat er gebeurde de band met de burgers heeft versterkt, zowel bij mij als bij andere burgemeesters. Meer dan ooit zijn wij een referentiepunt van de gemeenschap geworden en binnen onze beperkingen hebben we toch ons best gedaan om functies waar te nemen die ons takenpakket overstegen. We waren een aanspreekpunt op menselijk vlak. We kregen steunbetuigingen en blijken van vertrouwen en nabijheid van onze burgers. Ik denk dat deze versterkte band met de stad en de inwoners zal blijven, nauwer dan wat er tevoren bestond.”

Zal u door deze wending in uw leven een andere burgemeester worden in 2021?

“Ik heb ook veel geleerd over mijn stressbestendigheid, en dat motiveert me om te blijven werken voor de stad in de komende jaren. Ik denk dat de stad goed begeleid moet worden bij de heropleving en herlancering, en daar zal ik graag mijn bijdrage toe leveren.”

Onze tolk bij dit interview was Peter Groeninck (House of Words).