Direct naar artikelinhoud
AnalyseBestorming Capitool

Plots blijkt hoe fragiel een democratie eigenlijk is: hoe kon het zover komen?

Trump-supporters staan oog in oog met de politie, aan de hal voor de Amerikaanse Senaat.Beeld AP

De gewelddadige revolte van Trump-aanhangers op het Capitool legt de kwetsbaarheid van de Amerikaanse democratie bloot. Het einde van Trumps presidentschap is opgetrokken uit leugens, het negeren van de democratie, en een oproep tot geweld. Hoe is het zover kunnen komen?

“Donald Trump won that election!” De kreet van een demonstrant die zich woensdag tot op het spreekgestoelte van het geëvacueerde Amerikaanse Congres wist te werken, was veelzeggend voor de staat van het land. Hij vertolkte de frustratie van een opgehitste menigte die al maanden door de machtigste leider van de westerse wereld belogen wordt over de resultaten van de presidentsverkiezing. Woensdagochtend nog had president Trump zijn aanhangers toevertrouwd: deze verkiezing is doorgestoken kaart, en we zullen ons nooit neerleggen bij de kiesuitslag.

Het geweld dat later op de dag losbrak op het Capitool, was dan ook “niet helemaal een verrassing”, zegt politicoloog en populisme-expert Stefan Rummens (KU Leuven). “Dit behoorde altijd al tot de mogelijkheden.”

Het politiek project van Donald Trump kan zo uit een handboek populisme komen. De leider als belichaming van de volkswil. “De logica zegt dan: als de leider niet opnieuw verkozen wordt door het volk, is er iets mis met de verkiezingen”, aldus Rummens. “Wat we de afgelopen weken gezien hebben van Trump was populistisch en autoritaristisch, maar ook amateuristisch: het is een populist die ten einde raad is.”

Neonazi’s

De aanval op het hart van de Amerikaanse democratie is niet terug te voeren op één oorzaak of één persoon. Democratische instituten, zoals het Hooggerechtshof, zijn de speelbal van politieke benoemingen. Raciale breuklijnen zijn in de VS nog steeds springlevend, niet het minst in pogingen van Republikeinen om gekleurde kiezers van de stembus weg te houden. Partijdige media voeden de polarisering die de twee politieke partijen van het land zelf zo graag uitdiepen.

Van al die zwaktes maakte Donald Trump handig gebruik. Niet zelden verliet hij zich daarvoor op zuiver racisme, en de maatschappelijke steun van neonazi’s en blanke supremacisten. Maar: “de radicalisering van de Amerikaanse rechtervleugel gaat decennia aan Trump vooraf”, schreef de invloedrijke populisme-expert Cas Mudde in een analyse voor The Guardian. Volgens Mudde hebben rechtse politici het uiterst rechtse electoraat bewust opgezocht met extremistische retoriek.

Het Capitool in handen van betogers.Beeld AFP

“De voorbije jaren is bij veel Amerikanen een bepaald referentiekader opgebouwd: dat het systeem tegen hen is”, zegt historicus Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt Instituut. Trump creëerde het beeld van een democratie in crisis, een volk dat zijn rechten ontzegd wordt. “Die demonstranten stonden echt op het Capitool met het gevoel dat ze de democratie moesten redden. Terwijl de anderen enkel een gewelddadige meute zien”, aldus Busch.

Het is volgens Busch en Rummens het gevolg van een bewust project van de Amerikaanse president: het vervagen van de grens tussen feit en fictie. Alternative facts waren er al vanaf dag twee van Trumps ambtstermijn. Toen liet de president zijn woordvoerder leugens verspreiden over de grootte van het publiek op Trumps inauguratie. Rummens: “Het grote gevaar van de populistische propaganda van Trump is dat het onderscheid tussen waarheid en leugen – dat essentieel is voor een democratie – ondergraven wordt.”

Niet alleen wat de tegenstander zegt, is in het Trumpisme illegitiem. Zijn retoriek werkte het vijandsbeeld bij zijn politieke aanhang in de hand. Rummens: “Lock her up: dat was de delegitimering van zijn politieke concurrent. Die strategie is fundamenteel ondemocratisch. In een democratie mag je van mening verschillen, maar moet je wel respect hebben voor je politieke tegenstander. Doe je dat niet, dan raak je op een hellend vlak – en we hebben woensdag gezien waar dat toe kan leiden”, zegt Rummens.

“De democratie is veel fragieler dan we denken”, aldus Busch. “Je instituten beschermen de rechtsstaat niet: het zijn de mensen die instituten gebruiken of misbruiken.”

Journalisten als verraders

Om die evoluties te zien, moeten we weliswaar niet de oceaan over steken. In Hongarije heeft Viktor Orbán de democratische rechtsstaat de voorbije jaren vakkundig ontmaskerd. En ook in eigen land zijn er politici die zich van gelijkaardige recepten als Trump bedienen. Veelzeggend is de uit de lucht gegrepen bewering van Kamerlid Dries Van Langenhove dat het geweld op het Capitool de schuld is van Trumps tegenstanders. “De trieste taferelen in de VS zijn exact wat het establishment wil en waar het al maanden op aanstuurt.” En net als Trump stelt Van Langenhove journalisten voor als verraders van het volk.

Rummens ziet ook bij N-VA een riskante retoriek. Onder meer Bart De Wever en Theo Francken noemen de huidige regering illegitiem en ondemocratisch, omdat er aan Vlaamse zijde (nipt) geen meerderheid is. “Dat zijn problematische uitspraken. Terwijl die regeringen perfect legitiem zijn. Als je dat systematisch in twijfel trekt, ben je een gevaarlijk spel aan het spelen.”

Busch houdt een slag om de arm. De Amerikaanse context is niet zomaar vergelijkbaar met de onze, klinkt het. “De verbrokkeling in de samenleving is in Amerika al veel langer en diepgaander aan de gang. Het kantelpunt is voor mij wanneer media worden aangevallen, wanneer mensen op machtige posities systematisch de correctiemechanismen van de democratische rechtsstaat aanvallen. Dan moeten we waakzaam zijn.”