OVERZICHT. Na de Britse en Zuid-Afrikaanse variant nu ook een opgedoken in Brazilië: wat weten we over deze varianten?

Virussen muteren continu, dat is niets nieuw. Bij het ene virus gaat dat alleen al wat sneller dan bij het andere, en het coronavirus lijkt de middenmoot te zijn: het is absoluut geen stabiel virus, maar het muteert ook niet à volonté. Wat er precies gebeurt als zo’n virus muteert? Er worden minieme wijzigingen doorgevoerd in het RNA die het virus ‘sterker’ (lees: besmettelijker) kunnen maken. De wet van de sterkste, zeg maar. Want zo’n hogere besmettingsgraad kan ervoor zorgen dat de mutant snel(ler) wordt verspreid. “Van zodra een bepaalde mutatie vaker voorkomt en dominanter wordt, kunnen we ze een variant noemen”, legt viroloog Mark Van Ranst uit. ‘Marktleider’ op dit moment is de D614G.

Weetje: de virusvariant van Wuhan die aan de oorsprong ligt van deze pandemie is niet dezelfde als de variant waar de meesten in Europa nu besmet mee worden. De D614G-mutatie dook voor het eerst op in februari, in Italië, en geldt sinds juni als de dominantste, dus wordt het vanaf dan een variant genoemd.

Wat er anders is aan de D614G-variant? Het spike-eiwit, dat zich aan de slijmvliezen van onze luchtwegen vasthaakt en binnendringt, is gewijzigd. Een van de bouwstenen, aminozuur asparaginezuur (D), werd vervangen door een ander aminozuur, glycine (G). Hierdoor werd een moleculaire hobbel aan de viruspootjes gladgestreken waardoor het mensen sneller besmet.

Hoeveel sneller? Drie tot zes keer, zo bleek uit een studie die gepubliceerd werd in het vaktijdschrift Cell. De Europese variant is met andere woorden besmettelijker dan de (oorspronkelijke) virusvariant van Wuhan, maar niet gevaarlijker: mensen worden er niet zieker van, de kans op een slechte afloop blijft even groot. Eén voordeel voor ons, de mutatie maakte het virus besmettelijker maar ook vatbaarder voor onze antilichamen.

De Britse coronavariant - dewelke circuleert onder vele namen - 20B/501Y.V1, B.1.1.7 of VOC 202012/01 (Variant of Concern, jaar 2020, maand 12, variant 01), rukt op en dreigt D614G van zijn troon te stoten. 

Dit keer zijn er 23 potentiële wijzigingen geïdentificeerd, 17 daarvan veranderen de bouwstenen van de eiwitten van het virus. De belangrijkste verandering, een mutatie genaamd N501Y, zit ‘m opnieuw in het spike-eiwit - het deeltje van het virus dat zich aan menselijke cellen hecht en hen infecteert. Het “sleuteltje” van het virus past nu beter op het “sleutelgat” van onze menselijke cellen, zo zei viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven). “Het virus paste zich aan en geraakt nu makkelijker binnen.” Daarnaast dragen 2 andere mutaties, genaamd H69 en V70 waarbij 2 bouwstenen uit de sleutel verwijderd zijn, hier ook toe bij. Dat alles maakt de coronavariant besmettelijker. Uit de eerste resultaten van wetenschappelijke studies en analyses zou de transmissiesnelheid van de Britse variant 50 tot zelfs 74 procent hoger liggen. Besmettelijker dus, maar niet per se gevaarlijker: de symptomen zijn bij deze variant vergelijkbaar met die van D614G. 

Lees ook: Wetenschappers waarschuwen in eerste analyse: “Transmissiesnelheid van nieuwe coronavariant is 50 tot 74 procent hoger”

Het mag inmiddels wel duidelijk zijn dat de Britse variant zich als een lopend vuurtje verspreidt. Terwijl het Verenigd Koninkrijk de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) nog geen maand geleden (op 14 december) waarschuwde voor de nieuwe variant die voornamelijk circuleerde in Zuidoost-Engeland, dook deze inmiddels op in de rest van Europa, in de VS en in Canada. Ook in België doken er al enkele stalen op, dat aantal loopt vermoedelijk sterk op nu vele reizigers zijn teruggekeerd van hun (kerst)vakantie.

Amper vier dagen nadat het Verenigd Koninkrijk waarschuwde voor hun variant, volgde Zuid-Afrika. Hier dook de variant B.1.351 of 501.V2 op, zo genoemd vanwege de N501Y-mutatie van het spike-eiwit. Deze mutatie deelt de Zuid-Afrikaanse variant overigens met de Britse. 

Wat er gebeurd is? De bindingsplaats van het spike-eiwit wijzigde waardoor het zich beter kan vasthechten aan de menselijke cellen. Daarnaast is er bij deze Zuid-Afrikaanse variant ook sprake van een E484K-mutatie waarvan experts vrezen dat het om een zogenaamde ‘ontsnappingsmutant’ gaat die minder vatbaar is voor een vaccin. Uit eerder onderzoek is immers gebleken dat antistoffen tot wel tien keer minder goed vat hebben op virussen met zo’n mutatie. Verder onderzoek is vereist om te weten hoe besmettelijk deze variant precies is. Ook de klinische ernst bij zo’n besmetting moet verder onderzocht worden.

Inmiddels verspreidde variant B.1.351 zich tot bij ons, tot in het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Nederland en Frankrijk. Maar ook in andere Europese landen, alsook in Australië, Brazilië en Japan werd de variant aangetroffen.

Tot slot is er recent nog een Braziliaanse variant opgedoken, afkomstig van de Amazonen. Uit de eerste analyses blijkt dat er bij deze variant eveneens sprake is van een N501Y-mutatie (net zoals bij de Britse en Zuid-Afrikaanse variant) van het spike-eiwit. Daarnaast werd opnieuw de E484K-mutatie (zoals bij de Zuid-Afrikaanse variant) opgemerkt.

Volgens viroloog Emmanuel André vertoont deze variant “zorgwekkende overeenkomsten” met de Britse en Zuid-Afrikaanse varianten”, aldus de viroloog op Twitter. Nog volgens André lijkt de variant alvast “wijdverspreid in Brazilië. Ook in Japan dook variant B.1.1.248 reeds op.

Uit eerste onderzoeken blijkt dat we ons niet meteen zorgen moeten maken over de doeltreffendheid van vaccins. De (kleine) mutatie van het virus moet in perspectief worden geplaatst, zo stelde epidemioloog Yves Coppieters (ULB) in Le Soir. Het coronavirus bestaat immers, zoals elk organisme, uit verschillende eiwitten. Deze eiwitten bestaan op hun beurt uit een keten van aminozuren. “En slechts één aminozuur van een hele sequentie is gemodificeerd, terwijl de mRNA- en adenovaccins op het volledige eiwit werken.” Kortom, om de doeltreffendheid van een vaccin te beïnvloeden zou het sleuteleiwit een meer drastische verandering moeten ondergaan. En ook: hoe doeltreffender een vaccin is, hoe groter de kans dat het bestand is tegen varianten.

Tal van experts treden Coppieters bij. Zo benadrukte interfederaal woordvoerder Steven Van Gucht ook al tijdens een persconferentie van het Crisiscentrum dat er geen aanwijzingen zijn dat het vaccin niet zou werken voor de nieuwe variant. “Het is heel normaal dat er voortdurend nieuwe varianten ontstaan van het virus. Die komen en gaan. Sommige verschijnen kort en verdwijnen snel. Vaak heeft het te maken met de kansen die het virus krijgt.” Zo kon een mutatie van het virus die bij nertsen in Denemarken werd opgemerkt - de cluster 5-mutant - bijvoorbeeld snel uitgeroeid worden.