‘De doorgezaagde vrouw’, al honderd jaar de ultieme goocheltruc: ‘Die zaag is wel degelijk vlijmscherp’

“Kunt u mijn vrouw of mijn schoonmoeder niet een keer in tweeën zagen?” Volgens de Belgische illusionist Rafael Van Herck (45) is het nog steeds een van de drie meest gestelde vragen die hij voor een optreden krijgt. Onder de naam Rafael staat hij al ruim een kwarteeuw op de planken en verwierf internationaal bekendheid met spectaculaire, zelfbedachte illusies. Zijn standaardrespons luidt: “Dat kan, maar het is wel heel gevaarlijk. Vraag maar aan mijn halfzus.”

Sommige beelden uit de goochelwereld zijn intussen iconisch. Denk maar aan de vingervlugge straatartiest die een muntje van achter uw oor tevoorschijn haalt, of de goochelaar die een wit konijn uit de hoed tovert. Maar de spectaculairste is wellicht toch de truc met de zaag. Op 17 januari 1921, honderd jaar geleden, was het de Engelsman Percy Thomas Tibbles die de illusie als eerste opvoerde in het Londense Finsbury Park Empire. Eerst bond Tibbles, bekend onder de artiestennaam PT Selbit, een assistente vast aan enkels, polsen en nek in een houten kist – gefixeerd in de houding van de Vitriviusman van Da Vinci, zeg maar – waarna hij met glazen panelen de kist in stukken verdeelde en als pièce de résistance met een grote zaag de kist helemaal doormidden sneed. Tot ontzetting van het publiek, dat rond de kist verzameld stond.

Wellicht dateert het idee al van vroeger. In de memoires van de Franse goochelpionier Robert-Houdin uit 1858 staan al aantekeningen over een zaagillusie, en volgens sommige bronnen zou de truc terug te voeren zijn tot het oude Egypte. “We kunnen stellen dat PT Selbit de eerste publieke vertoning voor zijn rekening nam”, zegt goochelaar Kobe Van Herwegen (36), die zich al meermaals verdiepte in de (Belgische) geschiedenis van de magie. Afbreuk doet dat niet aan de honderdste verjaardag, zegt hij. “Een illusie bestaat namelijk niet op een podium, maar alleen in het hoofd van de toeschouwer.”

Suffragettes

Toeval is het niet dat er toen een publiek was voor de act. Na de eerder brave illusies met ontsnappingsacts en zwevende assistenten uit de zogenaamde Golden Age of Magic, die zich ongeveer situeert tussen 1880 en 1920, was er nood aan vernieuwing. “De Grote Oorlog was net gedaan, mensen kwamen uit een depressie”, trekt Rafael een parallel tussen het begin van de roaring twenties en de truc die voor spektakelwaarde en een schokeffect zorgde. “De assistentes van PT Selbit waren ook een stuk bloter dan voorheen.”

De opvoering viel echter samen met nog een andere evolutie die gaande was. In Londen, het toenmalige mekka van de magie, ijverde de suffragettebeweging voor het stemrecht voor vrouwen. Was het misschien zo, vraagt Noel Britten van de prestigieuze goochelvereniging Magic Circle zich af in The Guardian, dat “voor elke persoon die het geweldig vond dat vrouwen een stem kregen, er ook andere mensen waren die het geweldig vonden dat een vrouw in een kist werd gestoken en in tweeën werd gezaagd?”

Ook Rafael verwijst naar die nogal misogyne ontstaansmythe: “PT Selbit zou net een moeilijke scheiding achter de rug gehad hebben. Waarna hij carrière maakte met vrouwen doorzagen of uiteenrukken.” Volgens de Amerikaan Jim Steinmeyer, een bekende ‘illusiebouwer’, was de act zelfs een scharniermoment in de entertainmentindustrie: nadien is het beeld van de bevallige vrouw in nood vele decennia de norm geweest.

Hoe dan ook zou de illusie al snel gekopieerd en verfijnd worden door anderen. In hetzelfde jaar nog zorgde de Amerikaan Horace Golding voor de iconische look: hoofd en voeten uit de kist. “De kisten werden al snel kleiner, zodat het publiek zeker niet zou denken dat er nog een tweede assistente in zat”, vertelt Rafael. “Nadien ging men met doorschijnende kisten werken, of gewoon met een dame die op tafel lag terwijl er een grote cirkelzaag naar beneden kwam.”

Dat laatste zorgde in 1956 bijna voor een nationaal trauma in het Verenigd Koninkrijk, toen de Indiase illusionist P.C. Sorcar op de BBC een jonge vrouw in twee sneed. Echter: het ging om een liveprogramma, en er was geen tijd meer om de vrouw weer in één stuk te laten verschijnen. Nadat presentator Richard Dimbleby afscheid had genomen van de kijkers, stonden de telefoonlijnen van de BBC roodgloeiend met mensen die dachten dat ze net getuige waren van femicide, al bestond die term toen nog niet.

Timing en lenigheid

Ruim een halve eeuw geleden vond de illusie ook haar weg naar België. Van Herwegen diept uit zijn archieven een foto op van René Stevens, die zijn vrouw Monique in 1961 doormidden zaagde, en verwijst ook naar Josmah, een ‘fakir uit Borgerhout’ die een cirkelzaag in zijn shows verwerkte.

Tot op de dag van vandaag blijft de truc de norm voor aspirerende illusionisten, zegt Van Herwegen. “Al van mijn zes jaar droomde ik ervan om beroepsgoochelaar te worden. Helemaal bovenaan op het lijstje staat dan toch die doorgezaagde dame, dat móet je kunnen.” Zelf voerde hij de illusie al in een viertal versies uit. “En het materiaal leen ik geregeld uit voor bijvoorbeeld reclames. Dat blijft populair.”

De basisprincipes van de illusie zijn bekend, al verwijzen we u daarvoor liever door naar YouTube-explainers of het televisieprogramma Magie, de code doorbroken. Illusionisten leggen namelijk een dure eed af hun mysteries niet te zullen verklaren aan derden, en we hebben na verschijning van dit artikel liefst geen gezaag aan ons hoofd, laat staan aan ons middenrif.

Maggie Janssens (68), secretaris van de Koninklijke Vlaamse Goochelaars van België, wil wel een tipje van de sluier lichten. “Het draait vooral om timing en lenigheid.” Al veertig jaar lang steekt goochelaar Marco haar in een kist om doormidden gezaagd te worden. “Ik zit dan volledig in het donker, en mijn timing is helemaal afhankelijk van de muziek”, zegt Janssens, intussen 68 jaar. “Dat is dus oefenen, oefenen, oefenen, want die zaag is wel degelijk vlijmscherp.”

Geregeld durft het wel eens misgaan, zegt Rafael, wanneer bijvoorbeeld een stukje stof van de kledij van de assistente in de tanden van de zaag belandt. Janssens maakte het nog niet mee. “Maar het is al een paar keer nipt geweest”, lacht ze. “Dat komt dan meestal omdat ik dan een klein beetje verdikt ben. Het materiaal is namelijk precies op maat gemaakt. Zo lang gekneld zitten in een kleine kist, is trouwens geen pretje.”

Copperfield

Misschien geeuwt u nu – op het internet zijn er wel choquerender beelden te vinden – maar dan tikt u op YouTube toch best even ‘David Copperfield death saw’ in. Het is wellicht de meest iconische interpretatie van de zaagillusie. Copperfield krijgt een minuut de tijd om uit een kist te ontsnappen, terwijl een gigantische cirkelzaag steeds dichter naar de kist zakt. U kunt al raden wat er gebeurt: Copperfield ontsnapt voor een keertje niet, en rolt even later in twee stuken over het podium. De verbijstering bij het publiek druipt van het scherm.

“Elke illusionist droomt er toch van om deel uit te maken van die traditie, om een steen te verleggen”, zegt Rafael. Zijn eigen interpretatie is geïnspireerd op een scène uit de film Beetlejuice, waarin het hoofdpersonage tussen het bovenlichaam en het onderlichaam van een vrouw in de wachtzaal zit. “Dat idee wilde ik op de planken brengen. Het heeft me zeven jaar geduurd om die illusie te perfectioneren.” Voor de rechten op zo’n ingenieuze goocheltruc – bijvoorbeeld om de truc twee jaar lang in Europa te mogen uitvoeren – betalen andere goochelaars al snel duizenden euro’s.

De kunst bestaat er dus in om de honderd jaar oude dame telkens in een nieuw jasje te steken. Je kunt iemand in tweeën of in vieren verdelen, in de breedte of in de lengte, en met een zaag tot een laser. Er zijn komische versies, maar ook horrorvoorstellingen. Van Herwegen verwijst naar de Amerikaanse illusionist Richiardi, die in de jaren veertig naar het slachthuis ging om bloed te halen. “Het bloed en de ingewanden vlogen alle kanten uit.” Het publiek kon zelfs opstaan en gaan kijken hoe de ingewanden van het meisje alle kanten uitpuilden.

Die interpretatie reflecteert volgens Rafael ook een macaber kantje van de mens. “Op zo’n moment als toeschouwer opstaan en van dichtbij gaan kijken, dat is toch een beetje alsof je op de eerste rij bij een ongeval staat.” Gelukkig lijkt het misogyne aspect intussen wel verdwenen. “Het kan vandaag de dag gerust ook een man zijn, of je snijdt gewoon jezelf in tweeën”, zegt hij.

De honderdste verjaardag is er wel een in mineur. Voor doormidden gezaagde mensen is er op dit moment simpelweg geen livepubliek. “Maar de roaring twenties komen er weer aan, lees ik. De nood aan verbazing komt misschien terug”, blijft Rafael positief.

 Als de vraag dan weer komt om iemand doormidden te zagen, zal het hem des te meer plezieren. “Ik raak die illusie eigenlijk nooit beu, en het publiek reageert overal anders. In China blijft het bijvoorbeeld doodstil, en klappen ze pas wanneer de persoon weer levend verschijnt. Hier in het Westen is er al applaus wanneer iemand in twee is gezaagd.”