Eerherstel voor laatste ‘heks’ die in Lier werd verbrand

Woensdag zal het exact 431 jaar geleden zal dat Catheleyne Van den Bulcke gruwelijk terechtgesteld werd op de Grote Markt in Lier. De 47-jarige vrouw werd gewurgd en verbrand wegens hekserij.

De bal ging aan het rollen toen de 14-jarige en zwakzinnige Anneken Faes Brosis opgepakt werd en twee namen doorgaf:  Anna Cops en Van den Bulcke. “Faes verklaarde dat Van den Bulcke haar inleidde tot de toverij”, zegt historicus Jos Monballyu (KU Leuven), die de zaak in archieven ontdekte en tot op het bot uitspitte voor een tentoonstelling. “Een compleet ingebeeld misdrijf: omgaan met de duivel kan natuurlijk niet. Waarom ze dat deed? Wellicht wilde ze wraak nemen omdat Van den Bulcke haar aangegeven had bij haar vader voor diefstal.”

Uiteindelijk zouden er zes processen plaatsvinden. Drie vrouwen werden vrijgesproken, Faes kreeg lichte straffen en Cops werd voor zeven jaar verbannen uit Lier. Van den Bulcke is de enige die op de brandstapel terechtkwam. Ook haar moeder onderging dat lot.

Van den Bulcke legde uiteindelijk bekentenissen af na zware folteringen. Ze vertelde dat ze seks had gehad met de duivel – die ze ‘Moonvaeyer’ noemde en blijkbaar koud aanvoelde – en ze zei met weerwolven op pad te trekken. Rik Verwaest (N-VA), schepen van Mu­sea, Toerisme en Erfgoed, prijst haar moed. “Ze moet beseft hebben dat als ze namen noemde ook die vrouwen wellicht zouden sterven”, zegt hij. “Dus deed ze dat niet.”

Het verhaal van de drie vrouwen in Lier is overigens niet uitzonderlijk. Aan het einde van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw vonden in heel Europa veel heksenprocessen plaats. “De schatting is dat er in het huidige België op een bevolking van maximaal 400.000 mensen zo’n 2.000 vrouwen vervolgd werden als heks, van wie wellicht de helft om het leven gebracht werd”, zegt Monballyu. “Voor heel Europa wordt geschat dat het om de 60.000 à 100.000 veroordeelde vrouwen gaat.”

Die veroordelingen moeten gezien worden tegen een achtergrond van economische crisis, mislukte oogsten door het kouder wordende weer en oorlog. Gevoed door het weer opkomende katholicisme gingen mensen massaal op zoek naar zondebokken.

Nut van excuses

Vandaag herinnert enkel een kleine steen op de Grote Markt in Lier aan Van den Bulckes lot. “Markeert volgens overlevering de plaats waar de laatste heks in Lier werd verbrand”, staat erop te lezen. Een plaatselijk comité ‘Eerherstel voor Cathelyne’ vroeg het stadsbestuur de uitleg uit te breiden en prominenter te plaatsen. Het stadsbestuur belooft dat te doen. Daarnaast zullen Verwaest en burgemeester Frank Boogaerts (N-VA) hun excuses namens het toenmalige stadsbestuur uitspreken en de straf intrekken.

“Wij beseffen ook wel: Catheleyne Van den Bulcke heeft daar niets aan”, zegt Verwaest. “Onze excuses zijn ook heel goedkoop: wij hebben de straf niet uitgesproken en er is ook niemand meer in leven die er iets mee te maken heeft. Maar het is wel de stad die de straf onjuist uitsprak. Door dat terug te draaien, breng je een vrouw onder de aandacht die vanuit herinneringseducatie wel interessant kan zijn.”

Volgens historicus Jonas Roelens (UGent), die een doctoraat maakte over homovervolgingen in de middeleeuwen, kan zulke herinneringseducatie inderdaad nuttig zijn. “Het toont hoe snel zulke zaken kunnen foutlopen”, zegt Roelens. “Je merkt dat ook bij die heksenprocessen: dat gebeurt in een dorpsgemeenschap waar iets foutloopt en een zondebok gezocht wordt. Heel vaak gaat de bal heel toevallig aan het rollen. Het is interessant om zien hoe snel een gemeenschap en autoriteiten daarin meestappen”, zegt Roelens. “Zeker in deze roerige tijden van fake news is het interessant om dat nog eens aan te tonen, hoe snel zoiets fatale gevolgen kan hebben.”