Hoe een gevangenis een lockdown beleeft: ‘Een vierjarig kind bleef maar wenen omdat het niet bij papa mocht’

De geur van javel wasemt van de brede, stenen trappen in de ruime gevangenis van Hasselt. Het vijftien jaar oude gebouw in Hasselt-West ademt netheid en koele efficiëntie. Grijs overheerst, het design is strak en hoekig. Metershoge ramen achter een grijs veiligheidshek trekken het licht binnen in de grote bezoekzaal A op de benedenverdieping. De ramen geven uit op een afgesloten binnenplein en een grasveld met een verlaten goal. Aan de zijkanten van deze zaal staan stapels stoelen, met hier en daar een hoge kinderstoel ertussen. Op het podium naast de deur staan twee blauwe bureaustoelen achter een tafel met een pc en telefoon, waar het bewakend personeel normaal plaatsneemt. Op die tafel, verloren in de immense ruimte, ligt een piepklein, geel metalen speelgoedautootje. Het zal nog een tijd ongebruikt blijven staan, want de speeltijd is voorlopig voorbij.

Ongeveer vijfhonderd mannen en veertig vrouwen zitten hier opgesloten. De lente bracht de eerste episode zonder bezoek, eind oktober ving de tweede aan. Begin december kwam het voor velen verlossende nieuws dat bezoek weer mogelijk was, met een knuffel aan het begin en het einde ervan. Cathy* (38), een van de vrouwelijke gedetineerden, belde blij naar haar moeder en haar zoontje van negen. Een dag later was het nieuws al veranderd. Een deel van het bewakend personeel had een stakingsaanzegging gedaan, een knuffel hield volgens hen te veel risico in. Cathy belde opnieuw: “Je mag komen maar we mogen elkaar niet aanraken, jongen.” Bikkelhard noemt ze dat. “Het was twee maanden geleden dat mijn zoontje mij nog eens had kunnen vastpakken. Hij is oud genoeg om de situatie te begrijpen, maar toch…”

Bezoek is nochtans een belangrijk element in het slagen van een latere reïntegratie in de samenleving. Wie niemand heeft om naar terug te keren, vindt veel moeilijker zijn weg. Onder normale omstandigheden is er veel bezoek mogelijk in de gevangenis van Hasselt: in de gewone bezoekzaal kunnen familieleden elkaar een knuffel geven of elkaars hand vasthouden. Voor kinderen van wie de moeder of vader hier vastzit, is er wekelijks ‘kindvriendelijk bezoek’: twee uur lang knutselen met andere kinderen en ouders, of een gezelschapsspel spelen met papa of mama. Verder is er, op afspraak, ‘familiaal bezoek’: enkele ongedwongen uurtjes in een soort woonkamer, met een sofa, tv, en een tafel met spelletjes. Mensen met een vaste partnerrelatie kunnen af en toe gebruikmaken van ‘ongestoord bezoek’.

Plexiglas

Corona heeft voorlopig een streep getrokken door haast alle vormen van bezoek. Eenmaal per week mag nog iemand komen, achter glas. Ofwel één vaste volwassene, ofwel iemand met maximaal twee kinderen onder de twaalf jaar. Kinderen die nu nog over de vloer komen, moeten stilletjes op een stoel zitten in bezoekzaal B. Als ze hun handen willen uitstrekken naar hun moeder of vader, is dat tegen een scherm van plexiglas dat de tafels in twee delen scheidt. De kleinsten begrijpen het niet. “Enkele dagen geleden hadden we een vierjarig kind dat maar bleef wenen en schreeuwen omdat het niet bij de papa mocht”, vertelt Anca Wauters. 

Samen met enkele andere directeurs tracht Wauters dit huis van bewaring in goede banen te leiden. “Ik ontvang hier soms wenende mannen die om een uitzondering komen vragen om hun kind te kunnen zien.” Ruim zes weken lang mocht niemand op bezoek komen. Sinds half december zijn kinderen jonger dan twaalf en ouder dan zestien weer toegelaten. De groep tussen twaalf en zestien jaar niet, omdat deze leeftijdsgroep het virus makkelijker zou overbrengen dan jongere kinderen.

Cathy heeft geluk op dat punt, met haar zoontje van negen. Maar er is dus het plexiglas, dat fysiek contact verhindert. Cathy: “Hoe blij mijn jongen ook was dat hij weer op bezoek mocht komen, ik zag dat hij in het laatste kwartiertje van het bezoek verdrietig werd en zich in zichzelf terugtrok. Dan heb ik even met mijn voet zijn schoen aangeraakt, en ik zag zijn gezichtje oplichten. Het was zo goed elkaar even te zien en tegelijk zijn we met een gebroken hart uit elkaar gegaan. Ik besef dat het buiten de muren ook zwaar is voor mensen, bijvoorbeeld voor grootouders die hun kleinkinderen al zo lang niet kunnen zien. Dat gebrek aan contact is ook loodzwaar als je binnen zit.”

Niet zoenen, niet knuffelen

Ook Suzanne* (38) kan haar beide kinderen nog zien, een dochter van zeventien en een zoontje van elf. De dochter geldt als een volwassene die haar broertje mee op bezoek mag brengen. “Mocht een van beiden niet mogen komen, dan weet ik niet of ik wel bezoek zou wíllen ontvangen”, zegt ze. “Je kunt je ene kind toch niet voortrekken boven het andere?” Suzanne ‘ziet’ haar kinderen eenmaal per week via een videocall – het is ondertussen een goed ingeburgerd gegeven hier, net als in andere gevangenissen. Elke woensdagnamiddag praat ze zo twintig minuten met hen, in een ruimte onder toezicht waar nog zes andere gedetineerden zo’n gesprek voeren. 

“Dat zijn voor mij de hoogtepunten van de week, mijn kinderen kunnen zien. Een videogesprek is wel niet hetzelfde als fysiek bezoek. Dat is directer, zelfs al is het achter plexiglas. In juni mocht mijn zoontje aan het tafeltje wel nog naast mij zitten, en kon ik mijn arm om hem leggen. Nu mag ik hem niet zoenen of knuffelen. Bezoek voelt daarom heel dubbel, en heel lastig, ook voor hen. De kinderen worden in feite mee gestraft met ons.” Suzanne valt stil. 

Het coronaregime is niet alleen zwaar voor wie kinderen heeft. “Dit zijn voor iedereen heel rare tijden, ook voor mensen daarbuiten”, zegt Bart* (43). Wij hunkeren vooral naar meer bezoek. Partners hebben al maanden geen ongestoord bezoek meer en mogen hun vrouw niet aanraken. Ze kunnen hun vrouw weinig affectie geven, en ze hebben hun huwelijk recht te houden. Sommige relaties zijn in deze coronaperiode al kapotgegaan.” Dat helpt niet om nadien ergens terecht te kunnen in de maatschappij. Het hoofdbestuur van het gevangeniswezen en de directie van de gevangenis van Hasselt doen wat mogelijk is, zoals videocalls organiseren en extra belkrediet voorzien om de lijn met thuis in stand te houden. 

Steeds weer uitstel

Ongeveer elk halfuur worden de gesprekken die ik voer onderbroken door een luid, metalig megafoonsysteem dat door het hele complex schalmt. Het lijkt wel een gigantisch communistisch werkhuis. ‘Klaarmaken voor wandeling’, ‘lossen voor wandeling’, ‘einde wasserij en onderhoudsdienst’, ‘lossen voor bezoek’. Oorverdovend is het. 

Corona heeft de weinige variatie in het gevangenisleven nog verder de kop ingedrukt. Educatieve activiteiten en sporten liggen helemaal stil. Wie geen werk heeft, zit nu dag in dag uit op dezelfde vierkante meters, op de dagelijkse wandelingen op een koer na. Amin* (29), een slanke, jonge kerel, is als ‘sportfatik’ normaal zowat zeven uur per dag in de weer met het klaarleggen en onderhouden van sportmateriaal,  en sport zelf dan ook mee. Hij begrijpt het niet: “We gaan in bubbels wandelen en leven op een afdeling samen. Waarom mogen we dan niet voetballen binnen die bubbel?”

Een klein jaar geleden lonkte de vrijheid Amin toe. Vanaf maart mocht hij gebruik maken van uitgaansverlof om zijn reïntegratie voor te bereiden. Na vier jaar achter tralies kon hij weer bij zijn familie terecht. Hij was vast van plan het niet meer te verknoeien. Maar dan sloeg corona toe, het verlof van maart werd opgeschort. In de zomer lukte het wel om buiten te gaan. “Na veel zoeken had ik een werkgever gevonden, wat niet simpel is als je in de gevangenis zit. Die man wilde me een kans geven en me een stage van enkele dagen laten doen om me te bewijzen. Daarna zou ik een contract krijgen.” 

Amin vroeg en kreeg verlof om de stage te doen, maar een nieuwe coronagolf trok een streep door alle verloven. Amin: “Daardoor heb ik die stage al tweemaal moeten uitstellen. Nu is het geduld van die werkgever op. Het heeft me veel moeite gekost om die job te vinden, maar ik moet helemaal opnieuw beginnen. Ga ik wel ander werk vinden? Ik heb geen idee wanneer ik vrij kan komen. Ik draai en draai in mijn bed.” Amin is ontmoedigd, hij heeft niets te doen sinds de sportactiviteiten stilliggen. De muren van de cel komen op hem af.

Ook Cathy’s zenuwen staan gespannen. Ze kan minder goed dan vroeger tegen lawaai tijdens haar werkshift. Ze vreest, net als Amin, dat ze door corona langer vast zal zitten omdat ze haar reïntegratie niet kan voorbereiden. “Het aftellen wordt heel zwaar”, zegt ze.”Ze zeggen dat de laatste loodjes van je gevangenisstraf het zwaarst wegen. Dat is echt zo. Ik verlang er zo naar thuis bij mijn kind zijn, en elke week uitstel is er een te veel.”

Gelatenheid

Bij de eerste lockdown heerste er nog een positieve spirit, vertelt directrice Anca Wauters. Gedetineerden leefden mee met de stress van de zorgverleners, en enkele penitentiaire beambten maakten samen met vrouwelijke gedetineerden ruim 122.000 mondmaskers, zowel voor gebruik in de gevangenissen als voor het zorgpersoneel daarbuiten. Nu, na een tweede periode van wekenlang geen bezoek ontvangen en opschorting van verloven, zijn vele gedetineerden moedeloos, gestresseerd en zelfs gedeprimeerd. “We zitten allemaal op ons tandvlees,” vertelt Cathy.  

Gedetineerden worden ook binnen hun afdeling en tijdens de wandeling geacht zich aan de veiligheidsvoorschriften te houden, en afstand te bewaren. “Af en toe doen we dat toch, elkaar een hand geven, of eens vastpakken”, zegt een van de gedetineerden. Toch vindt kwartierchef Kristof Bervoets dat het meevalt met de frustratie en agressie. “Ik had het, gezien de omstandigheden, erger verwacht. Soms zeggen we hier onder de collega’s: ‘We mogen blij zijn dat de gedetineerden over het algemeen zo beleefd en rustig blijven, met al die restricties.’ Ik zie vooral veel gelatenheid.” 

In de gevangenis van Hasselt blijven de besmettingen met Covid-19 nog beperkt. Anca Wauters: “We hebben hier zes besmettingen gehad van gedetineerden die van buiten binnenkwamen, één die het op een andere wijze heeft opgelopen.” Besmette gedetineerden gaan naar de gevangenis in Brugge, die een ziekenboeg heeft. Van de ongeveer 430 personeelsleden raakten er slechts negen besmet, niet op het werk volgens Wauters. 

Vraag is hoe lang de extra strikte regimes zullen aanhouden. Deze week is de opschorting van de verloven alvast verlengd tot 31 maart. Noch de directie, noch de gedetineerden zelf hebben in de media de gevangenispopulatie al zien passeren op de lijsten van te vaccineren groepen. “Het gemuteerde virus baart ons uiteraard ook zorgen. Zowat alles ligt hier al stil. Hoeveel langer gaat deze pandemie nog duren?”

*Cathy, Suzanne, Bart en Amin zijn niet de echte namen