Viroloog Emmanuel André: ‘Ik sluit niet uit dat we opnieuw in lockdown moeten’

“Ik volg de modellen van dag tot dag”, zegt Emmanuel André (38), viroloog aan de KU Leuven. “En ik rapporteer daar twee keer per week over aan de federale overheid: elke dinsdag en elke donderdag. En de modellen zijn deze week heel duidelijk: als alles hetzelfde blijft en er geen nieuwe maatregelen komen en ook geen gedragsverandering, dan zal de nieuwe variant tegen eind februari of begin maart dominant zijn. Dat wil zeggen dat de overgrote meerderheid van de besmettingen, 90 tot 95 procent, dan besmettingen met de Britse variant zullen zijn.”

André is arts en viroloog. Aan de KU Leuven werkt hij bij het zogenaamde referentielab, dat de evolutie van het virus en alle mutaties op de voet volgt. Aangezien hij elke week rapporten naar federaal minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (sp.a) stuurt, is hij vanop afstand nog betrokken bij het beleid, maar niet als beleidsadviseur. Wat hij wel mee aanstuurt, zijn de grootschalige testoperaties in scholen, bedrijven en woon-zorgcentra, die dezer dagen almaar meer nieuwe clusters blootleggen.

Ik heb soms de indruk dat experts die betrokken zijn bij beleidsadvies in de media praten met de handrem op. Klopt die indruk?

Emmanuel André: “Ja. Je kunt niet altijd de wetenschapper scheiden van de burger, nog minder wanneer die burger adviezen moet leveren voor belangrijke politieke keuzes. Als een wetenschapper slecht nieuws moet brengen, weet hij dat daarmee een cascade aan consequenties wordt losgemaakt – mogelijk strengere maatregelen, bijvoorbeeld. En omdat mensen vaak op de boodschapper schieten, is het mogelijk dat een expert daar een beetje op anticipeert. Dat kan leiden tot een zekere vertekening van de boodschap.”

Hebt of had u daar ook last van?

“Ik lever mijn rapporten aan het beleid, maar dat gebeurt volledig onafhankelijk van de maatschappelijke keuzes die daarvan het gevolg kunnen zijn. Het is menselijk om slecht nieuws niet te willen zien, maar als expert moet ik de feiten doorgeven. Als ik dat niet doe, raakt de hele ketting van onderzoek tot beleid gecompromitteerd. Daarom moeten mijn officiële verantwoordelijkheden duidelijk gescheiden zijn van het beleid. Het is zoiets als de scheiding der machten.”

En de feiten zijn momenteel dus niet zo gunstig.

“Nee, het oorspronkelijke virus raakt gaandeweg, in de loop van de komende weken, vervangen door de nieuwe variant – nu al bekend als B.1.1.7. Dat is onvermijdelijk.”

Hoe zag de toestand eruit vóór de komst van die variant?

“Na de tweede golf zijn we weliswaar weer gezakt in de cijfers, maar niet laag genoeg. Het aantal infecties bleef hoog liggen. Maar er leek een zeker evenwicht te ontstaan in de maatschappij, tussen de maatregelen en het aantal nieuwe infecties. Dat evenwicht heeft men zelfs goed kunnen bewaren tot na de feestdagen. Die vormden een groot risico en dat heeft men goed kunnen beheersen. Maar door buitenlandse reizen tijdens de kerstvakantie alleen maar sterk af te raden, ontstond een nieuw risico.”

We hadden die reizen toen beter al verboden.

“In ieder geval hebben de terugkeerders de nieuwe variant meegebracht. We hebben die eerst vastgesteld bij een honderdtal terugkeerders. En die variant is zoals bekend veel besmettelijker. Wat vervolgens gebeurde – de verspreiding via de werkplek, in woon-zorgcentra en via de scholen – was volkomen voorspelbaar. In plaats van iets minder dan één persoon, zoals de oorspronkelijke virus, besmet elke geïnfecteerde met de nieuwe variant in de huidige omstandigheden anderhalve tot twee personen.”

De derde golf is dus begonnen, dat staat vast?

“Als de maatregelen hetzelfde blijven en als de meeste mensen de maatregelen niet veel strikter toepassen, dan zal de derde golf zich snel doorzetten. Nu zien mensen dat nog niet, nu blijft die golf nog onder de waterlijn, maar doordat de nieuwe variant het overneemt, zullen de curves beetje bij beetje blijven stijgen, en het risico is echt reëel dat ze begin maart weer volledig door het dak dreigen te gaan.”

Als we niets doen, dus.

“Als we wel iets doen, kunnen we het misschien nog een beetje voor ons uitschuiven. Zo kopen we tijd om zo snel mogelijk zo veel mogelijk mensen te vaccineren. Dat is de wedstrijd, als u het zo wil noemen, die nu bezig is. De derde golf kunnen we niet maandenlang tegenhouden, maar we kunnen de piek uitstellen, naar beneden brengen en het aantal ziekenhuisopnames beperken. Het goede nieuws is dat mensen die dit lezen hun gedrag kunnen aanpassen, want er zit wat erosie op de naleving van de maatregelen. Omdat het risico nog niet zichtbaar is.”

Kunnen we die golf écht niet stoppen?

“In theorie is het simpel. Dan gaan we nu in totale lockdown. Maar we moeten rekening houden met de maatschappij, mensen hebben het gevoel dat een totale, preventieve lockdown nu niet proportioneel zou zijn.”

Maar dat zou hij toch wél zijn? Als we het nu niet doen, moet het straks, niet?

“Het gaat om de perceptie van de mensen, en die is nu eenmaal wat ze is. Ik moet eerlijk zeggen dat ik vandaag ook anders denk dan voor de tweede golf. Toen was ik voor een snelle, preventieve, lockdown. Nu hou ik rekening met de gamechanger die het vaccin is. Ik ben nu ook meer tevreden met het versterking van het outbreak management, samen met de grotere testcapaciteit. De belangrijkste vraag zal zijn hoeveel tijd we zo kunnen kopen en hoe snel we kunnen vaccineren.”

Gaat dat snel genoeg?

“Het gaat niet snel genoeg. Er krijgen elke dag tienduizenden mensen een prik. Dat tempo moeten we opvoeren. Als het kan. Want als er geen vaccins zijn, kun je niet vaccineren. Ik hoor net zoals u dat de leveringen niet zo eenvoudig zijn en dat de Europese Commissie zich zorgen maakt. Wat natuurlijk geen verrassing is, want elk land vecht voor zijn vaccins.”

De scholen blijken harder getroffen dan velen hadden gehoopt of voorspeld. Zullen die grootscheepse testen daar helpen?

“Het is nog niet perfect, maar het gaat in de goede richting. Eigenlijk is wat we nu doen het omgekeerde van wat we aanvankelijk deden. Artsen zoeken normaal gesproken naar confirmatie van ziekte, naar bevestiging dus, naar positieve gevallen. Wat we nu doen, is op grote schaal testen zodat we ook heel veel mensen kunnen uitsluiten, de negatieve gevallen dus.”

Maar het virus verspreidt zich in onze scholen. Terwijl we altijd werden gerustgesteld op dat punt.

“Het virus verspreidt zich overal, ook in onze scholen. Dat is maar logisch, omdat het een omgeving is waar veel mensen elkaar lange tijd op korte afstand ontmoeten. En ook daar is het gevaar nu groter, door die grotere besmettelijkheid. Maar zodra er één leerling symptomen vertoont, wordt er grootschalig getest.”

Is het dan al niet te laat? De meeste kinderen vertonen helemaal geen symptomen. Zodra er een kind met symptomen is, wil dat zeggen dat het virus al ver verspreid is, toch?

“Het is niet realistisch om ook te testen in scholen waar niemand symptomen heeft. Het punt is om heel snel te zijn zodra een kind wel symptomen heeft. Om de situatie onder controle te brengen. We proberen telkens de cirkel van controle zo groot mogelijk te maken – door zo breed mogelijk in de omgeving te testen.”

Waarom gebeurde dat niet vroeger?

“Zoals ik al zei: de logica is nu om ook zoveel mogelijk gevallen uit te sluiten. De medische logica is om gevallen te bevestigen en zo weinig mogelijk testen te verspillen, als het ware, aan negatieve gevallen. Ik heb dat vroeger nog meegemaakt, die discussie, bij de strijd tegen tuberculose. De helft van de gevallen in Afrika werd niet gedetecteerd. Omdat men alleen testen deed bij mensen die zich aanboden met symptomen. Zo bleven veel zieken onder de radar. Testen is nu gericht op veilig spelen. Om ook individuen te empoweren: de mogelijkheid te geven om de transmissieketting te doorbreken.”

Wat raadt u mensen aan die kinderen op school hebben en bang zijn om besmet te raken?

“Mensen in hetzelfde huishouden delen hetzelfde sanitair, dezelfde keuken, dezelfde tafel. Het is dus volkomen normaal dat veel mensen thuis besmet raken. Dat geldt ook voor andere situaties waar mensen close met elkaar omgaan. Op het werk, bijvoorbeeld, onderschat dat niet. Het is nu eenmaal cultureel moeilijk om je masker op te houden bij iemand met wie je elke dag dezelfde ruimte deelt. Terwijl je net dán gevaar loopt. Waar de maatregelen het hardst nodig zijn, worden ze vaak het minst toegepast.”

Akkoord. Maar u hebt mijn vraag ontweken: wat te doen thuis?

“Als je weet hoe de maatschappij en de mens in elkaar zitten, is het een illusie te geloven dat je daar invloed kunt hebben op het gedrag. Het lukt al een jaar niet of nauwelijks, dus dat is helaas part of the game. Het idee dat je de epidemie kunt bedwingen door thuis een masker te dragen, is ook niet correct.”

Maar kun je jezelf beschermen?

“Dat wel. Wat je thuis zeker kunt doen, is maximaal ventileren. Dat geldt voor scholen, werkplekken, dat geldt overal. En wat huishoudens betreft, is het sowieso verstandig om contact tussen kinderen en grootouders te vermijden of zo veilig als mogelijk te behouden. Voor de rest is de samenleving wat ze is: je kunt moeilijk de scholen uit de puzzel halen. Het probleem van de discussie over het onderwijs is dat die is uitgemond in twee kampen. Voor het ene kamp waren de scholen het probleem, voor het andere kamp, kinderartsen bijvoorbeeld, is het probleem minstens even groot in de rest van de maatschappij.”

Maar zelfs de minister van Onderwijs zei dat ze veilig waren. En dat is niet zo.

“Ik denk dat sommige mensen dat zo fors hebben geformuleerd om tegengewicht te bieden. Ik betreur die tweedeling. De realiteit is dat het virus zich overal verspreidt waar mensen elkaar ontmoeten. En als papa en mama gaan skiën, besmet raken en hun kinderen besmetten, zullen hun kinderen het virus mee naar school nemen, en het daar doorgeven. Zo eenvoudig is het. Mensen die een week met vakantie gingen, hadden drie weken vakantie moeten nemen, waarvan twee weken thuis in quarantaine na de reis.”

Immunoloog Hans-Willem Snoeck suggereert om een stuk van de zomervakantie nu op te nemen, om wat tijd te kunnen nemen om volop te vaccineren. Goed idee?

“Ik weet niet of dat maatschappelijk wel mogelijk is. Zullen mensen dat willen? Dat is nu het punt. Wij hebben als samenleving beslist dat we de scholen niet willen sluiten. Dat is iets wat experts moeten aanvaarden. Het belangrijkste is nu dat alle scholen en klassen maximaal ventileren. En dat we snel testen vóór een kleine cluster kan exploderen. Maar als we duidelijk de controle verliezen over de epidemiologische situatie, moeten we het advies om de scholen te sluiten opnieuw op tafel leggen.”

Vindt u dat leerlingen in de lagere scholen beter ook een mondmasker zouden dragen?

“Er mogen vandaag geen taboes meer zijn. Ik denk dat het mondmasker ondertussen ook al voldoende ingeburgerd is, dus een psychologisch trauma zouden die kinderen er niet aan overhouden. Maar een masker is altijd een complementair middel, niet iets dat een andere maatregel kan vervangen.”

Bent u het eens met Marc Van Ranst, die zegt: liever goede ventilatie dan mondmaskers in de lagere school?

“Ventilatie is prioriteit. Er mogen geen klassen meer zijn waar geen twee vensters tegen elkaar openstaan. Als het koud is buiten, moeten de kinderen maar een extra trui dragen. Dat is nu echt wel essentieel.”

Is bij deze derde golf een nieuwe lockdown nog te vermijden?

“We moeten nu inzetten op lokale interventies, inclusief in enkele gevallen lokale lockdowns: scholen, bedrijven, eventueel gemeentes. Zodra het een nationaal probleem wordt, is het niet meer mogelijk om lokaal in te grijpen en zullen onze ziekenhuizen vollopen. Dat hebben we al twee keer gezien. Vandaag hebben we het nog relatief onder controle en we moeten dag en nacht werken om dit zo te houden, maar ik sluit niet uit dat we op een bepaald moment opnieuw in full lockdown moeten.”

Als we dat weten, kan het toch beter nu? Beter vroeg dan laat, niet?

“Dat is een mogelijkheid, maar nogmaals: ik sta er niet meer hetzelfde in als bij de tweede golf, toen we nog geen vaccin hadden en geen grootschalige testen. Maar je moet ook rekening houden met de samenleving. Rellen en chaos zijn ook niet gezond. We proberen nu tijd te winnen, en lokaal in te grijpen. Door de vaccinatie van de meest kwetsbaren hopen we ook het sterftecijfer tijdens de derde golf sterk te kunnen verlagen. We vermijden niet de golf, we proberen de gevolgen te verkleinen.”

Kan het sterftecijfer echt beperkt worden?

“We zien toch dat van de mensen die twee doses van het Pfizer-vaccin hebben gehad, bijna niemand meer naar het ziekenhuis moet. Veel zware gevallen kun je dus vermijden door de vaccinatie in woon-zorgcentra, die elke dag toeneemt. Wat iedereen tegelijk moet beseffen, is dat in de rest van de bevolking, die niet gevaccineerd is, een hoge besmettingsgraad op een moment leiden kan tot veel ziekenhuisopnames. Het risico bestaat dus dat ziekenhuizen gevuld zullen raken met andere, niet-gevaccineerde risicogroepen en een grotere proportie van jongere mensen. We mogen die derde golf dus zeker niet te hoog laten komen.”

Wordt de derde golf de grootste?

“Zonder reactieve lockdown? Ja. We moeten op een bepaald moment wel ingrijpen. Als je geen preventieve lockdown doet, moet je altijd weten dat de kans groot is dat we een op een bepaald moment een reactieve lockdown zullen moeten activeren.”

Maar na de dag van de lockdown blijft de ziekenhuisbezetting toch nog een paar weken stijgen?

“Ja, daarop anticiperen we. We weten hoe dat evolueert. Zodra de hospitalisaties stijgen, weten we wanneer we in lockdown moeten om het omvallen van onze ziekenhuizen te vermijden.”

Daar wordt dus echt op gestuurd: het niet omvallen van de ziekenhuizen?

“Het is niet het enige criterium, maar finaal is dat wel wat je wil vermijden. Dat is de keuze die we blijkbaar als maatschappij maken.”

Ik vind het ontluisterend om dat te horen. We kiezen voor een reactieve lockdown en weten dat daarvan duizenden mensen het slachtoffer kunnen zijn.

“Ik begrijp uw opmerking, maar een preventieve lockdown is niet wenselijk. Dat is tenminste wat ik begrijp uit de politieke en andere debatten. En ik wil ook hoopvol blijven: als de vaccinatie kan versnellen en we kunnen tijd winnen met lokale lockdowns, kunnen we die acute fase misschien vermijden. Voor de tweede golf was een preventieve lockdown de enige optie. Nu niet meer. Maar wees gerust, zodra een reactieve lockdown nodig is, zal ik het zeggen.”

En bestaat de kans dat u over enkele dagen alsnog voor een preventieve lockdown pleit?

“Als we zien dat lokale acties niet werken en de vaccinaties niet opschieten, dan kan ik niet anders. Dan moet ik opnieuw van mening veranderen. Zo werkt het. Ik ga stap voor stap te werk. Zonder taboes. Als de gamechanger die de vaccins zijn de game niet changen, dan zal ik mijn mening herzien.”

De Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern, die het virus helemaal heeft kunnen platslaan, zei onlangs dat ze nooit had gedacht dat ze dat zou kunnen. Maar dat je hoog moet mikken, om zo hoog mogelijk te eindigen. Hebben wij hoog genoeg gemikt?

“Die vraag blijft open voor debat. In april vorig jaar heb ik het over eradication gehad, toen dacht ik dat we moesten proberen om het virus echt uit te roeien. Maar ik werd niet serieus genomen. En ik begrijp dat ook wel. Ik vertelde het al: ik kom uit de wereld van het tuberculose-onderzoek. Het heeft decennia geduurd om wereldleiders ervan te overtuigen dat we die ziekte moesten proberen uit te roeien. Vorig jaar kreeg ik dezelfde reactie als de reactie die men aanvankelijk had op het plan om tuberculose uit te roeien: je bent een dromer.”

En was u dat?

“Misschien een beetje toen. We hadden wel een groter verschil kunnen maken, daar ben ik zeker van. We hadden de cijfers lager kunnen krijgen. Ook na de tweede golf lag de viruscirculatie nog te hoog. We hadden een soort evenwicht, maar we wisten dat dat evenwicht nooit duurzaam kon zijn. Tegelijk was uitroeien wellicht te hoog gegrepen. Zelfs als we dat in België hadden gekund, dan had het virus ons nog altijd telkens opnieuw bereikt vanuit het buitenland. België is geen eiland zoals Nieuw-Zeeland.”

Tot slot: op Franstalige zenders draagt iedereen een mondmasker tijdens een debat. Op VTM en VRT niet. Zouden ze dat niet beter wel doen?

“Niet alle Franstalige zenders doen het. Bij LN24, met journalist Martin Buxant, draagt men geen masker. Daar ben ik de enige die het wél doet. En ik word daardoor soms wat meewarig bekeken. Maar dat kan mij niet schelen. Ik geef het goede voorbeeld. Mensen in tv-studio’s zijn typisch mensen met veel contacten, dus zij moeten sowieso voorzichtig zijn. En eerlijk gezegd: ik zou het niet op mijn geweten willen dat ik in een studio iemand besmet.”