UITGELEGD. Waar draait het om in de strijd tussen AstraZeneca, de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk?

De Europese Unie rekent voor zijn vaccinatiestrategie in grote mate op de vaccins van AstraZeneca, een Brits-Zweeds bedrijf met hoofdzetel in Cambridge, dat het vaccin samen met de universiteit van Oxford ontwikkelde. AstraZeneca was de eerste producent waarmee de EU een contract afsloot, op 21 augustus, en dat voor 300 miljoen dosissen plus een optie van nog eens 100 miljoen. Daarvan zijn 7,5 miljoen dosissen voor België bestemd, waarmee AstraZeneca na Pfizer/BioNTech de grootste van de vijf leveranciers van vaccins in ons land wordt.

Van die 300 miljoen dosissen had de EU verwacht dat er in maart al 80 miljoen geleverd konden worden, maar de producent liet vorige week weten dat dat niet zou lukken door productieproblemen op een van zijn sites. Anonieme bronnen zeggen dat er slechts 31 miljoen dosissen geleverd zouden kunnen worden, ofwel 60 procent minder dan oorspronkelijk afgesproken.

In het Verenigd Koninkrijk is het vaccin wel al wekenlang goedgekeurd, en heel wat Britten hebben er al een eerste en zelfs tweede prik van gekregen. In Europa is dat nog niet het geval, maar morgen wordt een oordeel van het Europese Geneesmiddelenagentschap EMA verwacht. 

De problemen zouden zich vooral stellen in de Waalse fabriek van Novasep, een onderaannemer in Seneffe in de provincie Henegouwen. Naast de fabriek in Henegouwen laat AstraZeneca zijn vaccin ook produceren in twee fabrieken in het Verenigd Koninkrijk en één in Duitsland.

De Europese Commissie hecht echter niet al te veel waarheid aan die bewering, en heeft het Belgische federale agentschap voor de geneesmiddelen FAGG gevraagd een inspectie in de fabriek uit te voeren. Die is ondertussen achter de rug, bevestigt minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (sp.a). Het doel is “ons ervan te verzekeren dat de leveringsvertraging wel degelijk te wijten is aan een productieprobleem op de Belgische site”, klinkt het. Het rapport van het FAGG wordt over enkele dagen verwacht.

De grote vraag is wat er in het contract tussen Europa en AstraZeneca staat. Het bedrijf stelt dat de overeenkomst met de EU geen resultaats-, maar een inspanningsverbintenis bevatten. AstraZeneca is dus enkel verplicht zijn uiterste best te doen op tijd en genoeg vaccins te leveren, klinkt het, maar kan er ook weinig aan doen wanneer er vertraging optreedt. Beloftes over een bepaald productie- en leveringsdoel zijn er dan ook nooit gemaakt, zegt het bedrijf. “We zouden graag meer produceren”, verzekerde CEO Pascal Soriot deze week in een aantal kranteninterviews. “Ons team werkt 24/7 om de productieproblemen van het vaccin zelf op te lossen.”

De EU, Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen op kop, zegt dan weer dat het bedrijf in zijn contracten wel degelijk beloftes heeft gemaakt. “Dat AstraZeneca slechts een ‘best effort’ zou moeten leveren, zonder garantie op succes, is niet correct en niet aanvaardbaar”, klonk het gisteren vanuit Brussel. “Als het bedrijf een probleem heeft, dan moet het dat oplossen”, aldus ook de woordvoerder van Von der Leyen maandag.

Bovendien hebben de producenten miljarden euro’s aan belastinggeld van de EU als steun gekregen om de vaccins op een extreem korte tijd te ontwikkelen. Volgens Europa moet AstraZeneca bij productieproblemen dan maar vaccins verschepen vanuit zijn Britse fabriek naar het vasteland, zo klinkt het de laatste dagen. Besteld is besteld, en AstraZeneca moet zijn beloftes nakomen. 

Wie in de kwestie gelijk heeft, is voor het publiek niet te beoordelen, gezien de vaccincontracten niet openbaar zijn. Bovendien is het verhaal in grote waarschijnlijkheid niet zwart-wit, aangezien het om hypercomplexe contracten gaat.

Aan de overkant van de Noordzee gniffelen vooral de voorstanders van de brexit nu. De Britten tekenden hun contract met AstraZeneca al in mei vorig jaar, drie maanden voor de EU. De brexiteers steken dat puur op het feit dat ze nu een onafhankelijke koers kunnen varen zonder inmenging van de logge machine die de EU is. “De Europese Unie handelt traag, bureaucratisch en protectionistisch. En als er iets fout loopt, is het de schuld van iemand anders. Het beeld dat veel Britten van Europa hebben is deze week bevestigd geweest”, schreef de gezaghebbende Duitse krant Die Zeit deze week ook in een analyse.

Officieel blijft de Britse regering wel op samenwerking en respect hameren, al speelt ook daar eigenbelang mee. Zij rekenen ook op het vaccin om hun doel van 15 miljoen eerste dosissen tegen midden februari te halen en vragen dat AstraZeneca zijn verplichtingen nakomt. Kabinetsminister Michael Gove eiste vanmorgen dat het Verenigd Koninkrijk zijn bestelde - en betaalde - dosissen moet ontvangen zoals afgesproken. Gove wilde niet bevestigen of en hoe de Britse regering AstraZeneca zou willen dwingen in het VK geproduceerde vaccins in eigen land te houden. “De voorraden die gepland zijn, waar betaald voor is, moeten er komen. Er mag en zal daar geen onderbreking in komen.”

Daar was sprake van nadat een bericht in die zin in de gezaghebbende Duitse krant Handelsblatt was verschenen. Maar critici weerlegden dat als drukkingsmiddel en zelfs pestgedrag richting het Verenigd Koninkrijk, aangezien miljoenen ouderen daar al zijn ingeënt met het bewuste vaccin. Later werd het bericht ook weer ontkend, ook door de Duitse minister van Volksgezondheid zelf. 

Volgens AstraZeneca ligt de effectiviteit bij ouderen in lijn met de algemene beschermingsgraad van 70 procent. Wel klopt het dat de studies bij ouderen later zijn opgestart dan bij andere vaccinproducenten - volgens het farmabedrijf zelf omdat ze geen risico’s wilden nemen. “Het is mogelijk dat sommige landen uit voorzorg ons vaccin enkel voor jongere mensen gaan gebruiken”, vermoedt de CEO van AstraZeneca.

Vandaag kwam dan toch een persbericht van het Duitse ministerie van Volksgezondheid dat een team van Duitse wetenschappers in een officieel standpunt afraadt dat het EMA morgen een goedkeuring geeft om het vaccin ook bij mensen ouder dan 65 te gebruiken. 

Volgens het Duitse vaccinatiecomité dat de overheid bijstaat met wetenschappelijke adviezen zijn er niet genoeg data om te beoordelen of het vaccin bij de oudere bevolking even werkbaar is. “Het AstraZeneca-vaccin zou enkel aangeboden mogen worden aan mensen tussen de 18 en 64 jaar.” 

Nadat ‘s namiddags even het bericht de ronde deed dat AstraZeneca zijn kat zou sturen naar een nieuw overlegmoment met de Europese Commissie, kwam Soriot uiteindelijk toch opdagen. Maar AstraZeneca kon de EU opnieuw geen helderheid verschaffen over de leveringen. Wel was de toon van het nieuwe overleg om de ruzie over de aangekondigde vertraging op te lossen “constructief”, zeggen beide kampen. 

Daarmee was de toon iets gemilderd nadat de gemoederen in de loop van de dag hoog waren opgelopen. “Het principe ‘wie het eerst komt, het eerst maalt’ werkt misschien bij de buurtslager, maar niet hier”, zo was Europees Commissaris voor Gezondheid Stella Kyriakides fel.

“We betreuren het aanhoudende gebrek aan duidelijkheid over de leveringsplanning”, tweette Kyriakides gisterenavond wel nog. De Commissie vraagt “een helder plan van AstraZeneca voor de snelle levering van de hoeveelheid vaccins die we hebben gereserveerd voor het eerste kwartaal” van dit jaar. Brussel wil “samenwerken met het bedrijf om oplossingen te vinden” voor de productieproblemen.

Ook Soriot sprak na afloop van het nieuwe overleg van een “constructief en open gesprek over de ingewikkeldheden van het opschalen van de productie van ons vaccin en de uitdagingen die we zijn tegengekomen”. De partijen zouden hebben afgesproken hun inspanningen “nog nauwer af te stemmen om samen een weg uit te tekenen om ons vaccin in de komende maanden te leveren”.

Voorlopig kan AstraZeneca niet meer dan beloven om de eerste levering een week te vervroegen naar 7 februari. Eens de goedkeuring van het EMA morgen zoals verwacht komt, kan AstraZeneca minstens drie miljoen dosissen leveren. “Een week later komt er nog een levering en in de derde of vierde week van februari nog een”, aldus Soriot. “Het doel is om 17 miljoen doses te leveren in februari.”