Van werkpaard tot zorgenkind: hoe (bijna) alles mis ging met het AstraZeneca-vaccin

Is er nog wel plek op aarde voor het ‘Oxfordvaccin’, zoals het ooit zo mooi heette? Vraag het de Nederlandse vaccinexpert Ben van der Zeijst, en hij moet even nadenken. “We hebben er iets aan omdat er niet genoeg van de andere vaccins zijn”, zegt hij. “De nood is hoog. We moeten roeien met de riemen die we hebben.”

Van bejubeld koploper onder de vaccins tot roeispaan waarmee we het maar moeten doen. Het is een nogal sneue tussenstand voor het vaccin van de Universiteit van Oxford en farmaceut AstraZeneca, dat de Europese geneesmiddelenautoriteit EMA naar verwachting vrijdag zal goedkeuren. Zelfs dat is al spannend: wat zal het EMA ook de inenting bij ouderen goedkeuren? Het Duitse Robert Koch Instituut adviseerde donderdag alvast de Duitse regering om het vaccin  voorlopig niet te gebruiken bij 65-plussers. “Ik hoop maar dat het EMA de juiste informatie uit dit dossier kan trekken”, zegt Van der Zeijst. “Want we zitten met een heleboel vragen.”

En dan is er nog de Europese Commissie, die AstraZeneca deze week op hoge toon de oren waste, nadat vorige week opeens duidelijk was geworden dat het bedrijf nog niet de helft van de beloofde vaccins kan leveren. “We willen precies weten welke doses waar geproduceerd zijn, en aan wie ze geleverd zijn”, eist Eurocommissaris Stella Kyriakides. Europa vertrouwt zijn beoogde hoofdleverancier van vaccins voor geen cent. Misschien trekt AstraZeneca andere landen stiekem voor.

Hoe kon het zo ver komen? Een reconstructie in drie bedrijven.

1| De belofte

Terwijl het toch allemaal zo mooi begin. Het was februari 2020, het coronavirus rolde over de continenten, en overal ter wereld overheerste de wanhoop. Een coronavirus, nog nooit was het gelukt daartegen een werkend vaccin te maken. Ons immuunsysteem blijkt vergeetachtig als het om coronavirussen gaat: de coronavirussen die ons verkoudheid bezorgen, kunnen we ook keer op keer krijgen. “We snapten eigenlijk niet zo goed wat voor immuniteit je tegen dit soort virussen nodig hebt”, schetst vaccinoloog Cécile van Els (Universiteit Utrecht).

Maar in Engeland, bij de Oxford Vaccine Group, dacht kinderarts en vaccinoloog Andrew Pollard daar anders over. Al in 2018 had zijn groep een vaccin getest tegen een verwant coronavirus, het MERS-coronavirus, dat in het Midden-Oosten soms dodelijke longontstekingen veroorzaakt. Dat bestond uit een voor de mens onschadelijk chimpansee-verkoudheidsvirus, omgebouwd tot een soort nepcoronavirus. Eenmaal ingespoten, draagt het chimpanseevirus lichaamscellen op de uitsteeksels te maken van het echte MERS-virus. Uw afweer schrikt zich kapot, brengt antistoffen en T-cellen in stelling tegen de stekels – en leert zo en passant hoe het echte MERS-virus eruitziet.

“We hadden net ontdekt dat zo’n immuunrespons tegen het spike-eiwit bescherming geeft”, zei Pollard deze maand in een interview met vakblad The BMJ. “Het enige wat we hoefden te doen was het spike-eiwit van het MERS-virus omruilen voor dat van het nieuwe coronavirus.” Na een week had de groep de beschikking over kleine beetjes vaccin voor de eerste proeven; al in maart 2020 testte men het op apen.

Zo werd ‘ChAdOx1 nCov19’, zoals het vaccin formeel heet, “werkpaard van de vaccinatiestrategie”, in woorden van Van der Zeijst. “Dit is waarschijnlijk de leidende kandidaat”, zei WHO-prominent Soumya Swaminathan in juni. “Het meest geavanceerde vaccin ter wereld”, stelde de Britse coördinator van de vaccinatiecampagne Kate Bingham in juli.

“Je moet begrijpen: dit was al een bekende en zeer gerenommeerde onderzoeksgroep”, zegt Van Els. “Van malaria tot tuberculose: allerlei moeilijke uitdagingen in de vaccinologie gingen ze aan.” En toen ging de groep ook nog eens in zee met het Brits-Zweedse farmacieconcern AstraZeneca. “Dan heb je een combinatie waar je u tegen zegt”, zegt Van Els. “Iedereen dacht: dit gaat het worden.”

Toen de EU op zoek ging naar vaccins, was AstraZeneca waar men uitkwam: doet u maar vast 300 miljoen doses. Ook de VS bestelden 300 miljoen doses, tegen 1 miljard dollar aanbetaling. Op papier is het Britse vaccin straks goed voor liefst 43 procent van alle coronavaccinaties op aarde.

2| De praktijk

Maar terwijl AstraZeneca’s beurskoers recordhoogte bereikte en men het vaccin begon te testen op duizenden Britten, Amerikanen, Zuid-Afrikanen en Brazilianen, begonnen achter de schermen de problemen.

Het begon met een wonderlijke, menselijke vergissing, bij het afmeten van de experimentele doses vaccin. Met als gevolg: in het Verenigd Koninkrijk kregen 3.000 proefpersonen per ongeluk geen hele, maar een halve dosis toegediend. Weer een andere subgroep kreeg de tweede prik pas later, door een wijziging in de onderzoeksopzet.

En toen kwam het onderzoek tot stilstand. Op 8 september bleek een Britse proefpersoon getroffen door ‘transverse myelitis’, een zeldzame ontsteking van het ruggenmerg. Toeval? Misschien: als je een enorme groep mensen nauwgezet langdurig volgt, gaat er ook wel eens spontaan iets met iemand mis. Zoals voorgeschreven in de onderzoeksafspraken, staakte AstraZeneca de proeven, om het te onderzoeken.

Het bleek het begin van een vreemde soap. In alle landen mocht de proef snel weer door – ziektegeval genoteerd, we houden het in de gaten. Maar in de VS duurde de onderzoeksstop voort, volgens anonieme bronnen in The New York Times omdat AstraZeneca er maar niet in slaagde de gezondheidsdienst FDA te voorzien van de juiste informatie. Het gevolg was niet alleen dat het Amerikaanse onderzoek anderhalve maand vertraging opliep, maar ook dat diverse proefpersonen die hun eerste dosis hadden gehad hun tweede prik pas veel later kregen.

“En toen werd het 23 november”, zegt Van Els. De dag waarop AstraZeneca per persbericht naar buiten kwam met de langverwachte uitkomsten van de onderzoeken. “Vanaf dat moment vond ik het erg ingewikkeld worden.”

De resultaten die de buitenwereld te zien kreeg, waren ronduit rommelig. Het vaccin beschermde 62 procent van de mensen die ermee waren ingeënt. Maar de Amerikaanse resultaten zaten daar nog niet bij. En in het Verenigd Koninkrijk was iets wonderlijks gebeurd: de Britse onderzoeksdeelnemers die per ongeluk de halve dosis hadden gekregen, bleken voor 90 procent beschermd. AstraZeneca besloot de resultaten bij elkaar op te tellen: ons vaccin beschermt voor 70 procent, was de hoofdboodschap die de farmaceut naar buiten bracht.

Alsof het de wereld nog niet genoeg duizelde, kwam er nog iets bovenop. Een maand later bleek dat er bij de deelpopulatie in Groot-Brittannië niemand ouder dan 55 jaar zat. Misschien was dat wel waarom de Britse proefpersonen zo goed beschermd waren. Vaccins hebben de neiging beter te werken bij jongere mensen.

In de keurige, geordende wereld van het wetenschappelijk onderzoek valt dat niet in goede aarde. “Halve dosis, hele dosis, en dan gaan ze die studies ook nog eens bij elkaar vegen. Ze waren echt aan het rommelen”, zegt Van der Zeijst. “Ik denk dat ze hun eigen onderzoek niet goed in de hand hadden. Misschien hebben ze het gewoon veel te druk.”

Wat ook al niet meehielp: de beroerde communicatie van het bedrijf. In september bleek AstraZeneca-topman Pascal Soriot nog niet openbare details over bijwerkingen wel te hebben gedeeld met investeerders maar niet met de buitenwacht, in juli leek het bedrijf informatie over een proefpersoon met multiple sclerose dagenlang achter te hebben gehouden.

En nu weer de mededeling, afgelopen vrijdag, dat het bedrijf in Europa het eerste kwartaal geen 80 maar slechts 30 miljoen vaccins kan leveren. België zou maar de helft van de beloofde 1,5 miljoen dosissen geleverd krijgen. Reden genoeg voor de Europese Commissie om minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (sp.a) om een inspectie te vragen. Die stuurde het federaal geneesmiddelenagentschap (FAGG) naar de productiesite van AstraZeneca in Seneffe (Henegouwen). Dat rapport zou een dezer dagen klaar moeten zijn. 

“AstraZeneca pakt het gewoon niet handig aan”, vindt Van der Zeijst. “Ze zeggen gewoon bot: er komt minder vaccin. Maar waarom dan? Kan er nog geschoven worden? Daarover is de Europese Commissie nu vrij boos. Als je dit soort dingen slimmer communiceert, is het allemaal veel minder erg.”

3| De hoop

Zo degradeerde de tandem Oxford-AstraZeneca van koploper die alles piekfijn op orde heeft, tot de coronasloddervos die er een potje van maakt. Het EMA staat voor een helse klus: op tafel ligt een bundel losse bevindingen, door het bedrijf zelf met plakband samengebracht tot de overkoepelende slotsom ‘70 procent werkzaam’. Maar intussen zijn er vooral vragen. Beschermt een halve dosis beter, of is dat maar schijn? Heeft uitstel van de tweede prik zin, of lijkt dat maar zo? En hoe goed werkt het vaccin bij ouderen?

En dat, terwijl de wereld al twee uitstekende vaccins hééft – de tot wel 90 tot 95 procent effectieve inentingen van Pfizer en Moderna. In het land der blinden was eenoog nog koning, maar in een land waar iedereen gewoon kan zien, is eenoog toch wat gehandicapt. “Ik denk echt dat AstraZeneca helemaal niet zo’n slecht vaccin in huis heeft”, zegt Van der Zeijst. “Maar als ik een voorkeur heb, ligt die momenteel toch bij de vaccins van Pfizer en Moderna.”

Niet dat alles verloren is. Het Oxfordvaccin heeft ook voordelen. Zo is het met zijn Europese prijs van 1,78 euro per prik veel goedkoper dan het vaccin van Moderna (15 euro) en dat van Pfizer (12 euro per dosis). Er is geen ingewikkeld gedoe met vriezers om het te bewaren. En het kan, in theorie, in bulkhoeveelheid worden geproduceerd.

Van Els oordeelt mild over de perikelen van het geplaagde vaccin. “Dit is ook gewoon zoals het kan lopen, in vaccinontwikkelland”, zegt ze. “Niet alles gaat in één keer goed, en we weten nog niet alles. Er kan nog een versie twee van dit vaccin komen, en een versie drie.” Bovendien is het vaccin hard nodig. “Dit is wel een pandemie, er moeten overal vaccins worden uitgerold. Het is vallen en opstaan, maar je moet ook positief blijven denken.”

Een van die positieve gedachten is dat het vaccin, min of meer per ongeluk, in Groot-Brittannië toch maar mooi uitkwam op 90 procent bescherming. Dat is een bevinding die schreeuwt om nader onderzoek, vinden kenners. Misschien zitten de twee prikken elkaar in de weg, is een van de gedachten: na prik één krijgen we onbedoeld een beetje afweer tegen het chimpanseevirus uit het vaccin zelf, waardoor prik twee minder goed aanslaat.

“Dat zou verklaren waarom het vaccin beter lijkt te werken als je de eerste prik in lagere dosering toedient, of de tweede dosis uitstelt”, zegt Van Els. Een van de mogelijke oplossingen, oppert Van der Zeijst, is om het vaccin te combineren met een ander vaccin, dat met een ander ‘bezorgvirus’ werkt. “Zoals dat Russische vaccin, of het vaccin dat nog in ontwikkeling is van Janssen.”

Werk aan de winkel dus. “We zijn nog niet uitgeleerd”, zegt Van Els. “Het EMA moet nu eerst tot een goed oordeel komen. Maar er is niks raars aan dat het vaccin daarna nog geoptimaliseerd wordt.”

Al blijft het natuurlijk wel de vraag of het daarvoor niet al te laat is. In de EU en de VS wordt het beoogde bulkvaccin van AstraZeneca met steeds meer chagrijn ontvangen. “De wereld wedde op dit vaccin. Maar wat een teleurstelling”, aldus Eric Topol van het Amerikaanse Scripps Institute voor medicijnonderzoek in een commentaar.

Het vaccin zal er heus komen, oordeelt farmaciewatcher Derek Lowe in een bespreking van de ontwikkelingen voor vakgenoten. “Maar als ik moest zeggen welk groot farmaceutisch bedrijf er beschadigd uit deze pandemie gaat komen, is het AstraZeneca.”