Klimaatauteur Mark Lynas: ‘Bij 3 graden warmer is er overal chaos op de planeet’

Mochten we deze zomer opnieuw onder de hittegolven kreunen, dan kan het nieuwste boek van Mark Lynas misschien ter verkoeling dienen. In Zes graden schrijft de Britse wetenschapsjournalist over de gevolgen van extreme hitte. De concrete verhalen over wat de opwarming kan teweegbrengen, zijn ijzingwekkend. Geen drinkwater meer, een gehalveerde voedselproductie, geen Amazonewoud meer, lege oceanen en een woestijn op de plaats waar nu Zuid-Frankrijk ligt.

Het lijkt postapocalyptische fictie zoals Mad Max, maar het is ‘louter’ de behapbare versie van honderden recente wetenschappelijke papers over de effecten van steeds meer opwarming. Tot nu blijken de eerdere voorspellingen van klimatologen secuur. En Lynas toont zich geen ‘alarmist’: hij pikt er niet de extreemste scenario’s uit, maar beschrijft waar we, volgens de beste wetenschap die we hebben, tegen 2100 dreigen te belanden.

En dat doet hij voor de tweede keer. Ook in 2007 bracht Lynas een veelgeprezen boek uit met als titel Zes graden. Daarin stond een scène in Houston, anno 2045. De wereld is 3 graden opgewarmd en superorkaan Odessa beukt met windvlagen met snelheden van een paar honderd kilometer per uur op de gebouwen in en zet met een stormvloed delen van de stad onder water.

Op 29 augustus 2017 moest Lynas “akelig genoeg” vaststellen dat zo ongeveer exact dat scenario zich voltrok toen orkaan Harvey zware averij aanrichtte in de Texaanse metropool. Harvey was de natste orkaan in de Amerikaanse geschiedenis, met op diverse plaatsen 1.300 tot 1.500 millimeter regen. Zoveel dat het Amerikaanse KMI twee extra tinten paars aan zijn overstromingskaarten moest toevoegen om de extreme hoeveelheden weer te geven. En dat gebeurde niet bij 3 graden opwarming zoals de voorspellingen begin jaren 2000 hadden ingeschat, maar nu al, in onze wereld die net 1 graad warmer is dan voor de industriële revolutie.

“Wat in 2007, toen de opwarming 0,8 graden bedroeg, nog in de toekomst lag, is vandaag met andere woorden werkelijkheid geworden”, zegt Lynas. “Vandaag leven we in het eerste hoofdstuk van mijn eerste boek, zoals recente hitterecords, bosbranden en hittedoden ook bij ons illustreren. Voor mij was een bericht van het Britse KMI in 2015 dan ook de krantenkop van de eeuw. ‘Voor het eerst komt de gemiddelde temperatuur 1 graad boven het pre-industriële niveau uit.’ Bijna niemand sloeg er acht op, maar op dat moment wist ik dat ik de oefening die ik jaren eerder had gemaakt, opnieuw moest doen.”

Ondertussen kunnen wetenschappers ook steeds beter inschatten wat een bepaalde opwarming betekent, waardoor zijn nieuwste boek een erg zorgvuldige update is.

Bij 2 graden warmer komt de samenleving tegen 2100 ‘zwaar in de knel’. Regenwouden, koraalriffen en andere ecosystemen leggen het loodje. Twee miljoen meer vierkante kilometer permafrost (de bevroren ondergrond in het noordpoolgebied, red.) smelt, wat tientallen miljarden tonnen extra CO₂ in de atmosfeer pompt. Groenland en ijsplaten op Antarctica slinken, 136 megakuststeden lopen onder water. Die schade loopt tegen het jaar 2100 op tot 1,15 biljoen euro per jaar.

Bij 3 graden zet dat zich versneld verder en komt de ‘integriteit van de beschaving’ in gevaar. De grote ijskappen begeven het, goed voor 50 procent kans op ruim een meter zeespiegelstijging die honderden miljoenen mensen op de vlucht drijft. Er ontstaan ernstige drinkwatertekorten voor een miljard mensen. De helft van het aardoppervlak is uitgedroogd en door de hitte verliezen een miljard mensen hun levensonderhoud als landbouwer. De voedselproductie halveert en alleen al in Noord-Europa worden jaarlijks 780.000 mensen getroffen door zware overstromingen. Het Amazonewoud geeft de geest, wat nog meer broeikasgasuitstoot en dus opwarming betekent. Ook doordat de Arctische IJszee ijsvrij wordt en er 12 miljoen vierkante kilometer perma­frost smelt, komt er nog meer CO₂ vrij en dus opwarming. Die ontregeling van de arctische ‘airco’ betekent klimaatchaos over de hele planeet.

‘Bij 4 graden’, zo schrijft Lynas, ‘zullen de samenlevingen over de hele wereld waarschijnlijk compleet instorten, terwijl de biosfeer te maken krijgt met de ernstigste massa-extinctie sinds tientallen, zo niet honderden miljoenen jaren.’

Wie de moed heeft om verder te lezen ontdekt dat bij 5 graden opwarming tegen 2100 er ‘machtige, zichzelf versterkende terugkoppelingen ontketend zullen worden (zoals bijvoorbeeld de extra CO₂ in de atmosfeer door branden en smeltende permafrost, red.) die zoveel extra opwarming veroorzaken dat het grootste deel van de aarde biologisch onleefbaar wordt en de mensheid wordt teruggedrongen tot een paar kleine toevluchtsoorden waar ze nog net kan overleven’.

Bij 6 graden ‘dreigt het opwarmingsproces op hol te slaan, waardoor de biosfeer volledig zou kunnen afsterven en onze planeet verwordt tot een onleefbare rots’.

Momenteel zijn we op weg naar 3 graden opwarming. Ondanks de ronkende beloftes in het klimaatakkoord van Parijs van 2015. Je zou dus denken dat Lynas, zoals wel meer van zijn collega’s, niet bepaald vrolijk is gestemd. Maar dat blijkt niet het geval. Op de vraag hoe deprimerend hij de stand van zaken vindt, zegt hij via Zoom vanuit Wales: “Ik zie de situatie nu somberder in dan in 2007, maar ik ben niet bedrukt. Ik ben bezig. Dat is de beste manier om niet depressief te worden.”

Waar bent u mee bezig?

Mark Lynas: “Onder andere met The Climate Vulnerable Forum, een groep van 48 landen die de meeste risico’s lopen. In Europa daalt de uitstoot, maar dat wordt meer dan gecompenseerd in ontwikkelingslanden. Daar is de meest dramatische verandering nodig en dat gaat om snel opkomende landen, goed voor anderhalf miljard mensen. In dat forum zit bijvoorbeeld Bangladesh dat een toekomstplan voor nuluitstoot uitwerkt. Dat resulteert in honderd jaar aan vermeden uitstoot. Dat is enorm en daar moeten wij hen mee helpen.

“Ik denk dat ik de doemdenkers even irritant vind als de mensen die ontkennen dat er iets aan de hand is. We zitten in een noodsituatie. Dan is het geen goed idee om paniekerig te doen of de schouders te laten hangen. Je moet handelen. Er moet heel veel concreets gebeuren. Isolatie, elektrificatie, stoppen met steenkool, veel meer hernieuwbare energie installeren, de verkoop van diesel- en benzinewagens stoppen.”

Maar dat horen we al zo lang. U schrijft zelf: ‘Al onze klimaatakkoorden, zonnepanelen, windturbines, elektrische auto’s [...]; al ons geschreeuw en geruzie, onze demonstraties, toespraken, films, websites, lezingen en boeken; onze plechtige aankondigingen, koolstofneutrale doelstellingen. Niets van dit alles heeft tot nu toe ook maar de geringste deuk geslagen in de steeds steiler oplopende lijn van de Keelingcurve (die de CO₂-concentratie in de atmosfeer bijhoudt, red.), het enige echte ijkpunt voor de temperatuur van de planeet.’

“In de Keelingcurve is inderdaad nog altijd geen daling te zien, zoals je dagelijks op Twitter kunt zien. Maar dat wil niet zeggen dat die er niet kan komen. Het is geen onafwendbare lotsbestemming. Het wil evenmin zeggen dat al die inspanningen totaal nutteloos waren. Ze hebben een proces in gang gezet dat wel dringend moet worden opgeschaald.”

Kan dat nog, nu alle aandacht naar corona gaat?

“Opmerkelijk genoeg komt de vrees dat corona de klimaatcrisis helemaal zou overschaduwen niet uit. Klimaat blijft in het internationale nieuws en er is ook goed nieuws. Meer landen beloven hun uitstoot sterker te reduceren, zoals de EU-landen die voor nuluitstoot in 2050 gaan en zelfs China, dat mikt op nuluitstoot in 2060. Dat was toen ik begon compleet ondenkbaar. Nu nemen bijna alle landen stappen, waardoor we een goede kans hebben om de meest extreme opwarming te vermijden. En de enorme investeringen in de relanceplannen kleuren deels groen.”

Hoe kijkt u naar mensen die in het coronavirus een tik van de natuur zien die ‘terugslaat’?

“Hierover moraliseren vind ik onzin. Het klopt dat veel recente zoönoses (infectieziekten van dier op mens, red.) zoals ebola, varkensgriep, vogelgriep en hiv te maken hebben met onze verstoorde relatie met de natuur. Maar dat wil niet zeggen dat je moderniteit compleet moet afzweren. Want het is ook dankzij die moderniteit dat wij snel van het virus afraken. En het is dankzij technologie dat we fossiele brandstoffen kunnen wegwerken. Het goede nieuws is dat we de meeste technologie ook al hebben. Het gaat er nu vooral om dat heel erg op te schalen. Zo onmogelijk is dat niet.”

Het is niet te duur, te complex en te oncomfortabel?

“Er moeten astronomische bedragen geïnvesteerd worden, maar het is niet alsof de fossiele industrie niets kost, integendeel. Daar wordt ook de hele tijd bijgebouwd, geproduceerd en gerepareerd. Dat geld moet naar de klimaatvriendelijke alternatieven.

“En we moeten niet weer in grotten gaan leven. Neem mijn land, het Verenigd Koninkrijk, dat tegen 2050 op nuluitstoot mikt en dat nu in beleidsdoelen per vijf jaar vertaalt. Dat gaat bijvoorbeeld om stoppen met de verkoop van auto’s op fossiele brandstof tegen 2030 en geen energie uit steenkool meer, wat nu al bijna lukt. Het gaat om die hele concrete, grote structuren en niet eens zozeer om een ander soort leven. Ik reed net in een elektrische auto naar het dorp. Ik voel nauwelijks verschil. Mensen zijn bang voor verandering, maar ze zullen weinig merken van de meest noodzakelijke veranderingen voor het klimaat.”

Wij moeten de verwarming niet lager zetten, stoppen met vliegen en minder vlees eten?

“Dat helpt, maar we moeten vooral op de juiste politici stemmen. Dit is een collectieve verandering die best via de democratie verloopt. Wetten moeten veranderen, zodat de grootste vervuilers en ook wij allemaal die volgen. Nuluitstoot tegen 2050 zit nu in bindende wetgeving en wat zie je? De technologie die nodig is komt er versneld. Het is zoals met corona. Niemand gaat vrijwillig in lockdown. Tot het verplicht wordt. Net zoals bij een rookverbod of een snelheidslimiet.”

In België is er politieke spanning over de sluiting van de twee oudste kerncentrales in 2025, die worden vervangen door gascentrales.

“Ik ken het dossier niet, maar in deze crisis is dat eigenlijk op geen enkele manier goed te praten, want het betekent meer CO₂-uitstoot. Ik was vroeger ook tegen kernenergie, maar sinds ik me verdiep in de klimaatwetenschap weet ik beter. Dit is een noodsituatie. Veel groenen vatten dat blijkbaar onvoldoende en blijven steken in de jaren 1970, in de argumenten van toen over hoe riskant kernenergie, maar ook ggo’s en vaccins, wel niet zijn. Dat is antiwetenschappelijke bangmakerij zoals ook extreemrechts die inzet en die argumenten zijn weerlegd.

(op dreef) “Je kunt niet voor de wetenschap zijn als het over klimaat gaat en tegen als het over vaccins, ggo’s of kernenergie gaat. Daar moeten groene partijen mee stoppen. Anders zijn ze even grote klimaatidioten als rechts. We zitten diep in de problemen en kernenergie kan een stuk van de oplossing zijn.”

Nu bosbranden de Noordpool in vuur en vlam zetten waardoor nog meer broeikasgas vrijkomt, zou je denken dat het te laat is, dat we de controle al kwijt zijn. Dat klopt niet?

“Nee. Dat en andere weerextremen zijn erg verontrustend. Maar een recente paper toonde het nog. Als we nu alle uitstoot stoppen, dan stabiliseert de opwarming binnen een paar jaar en gaat ze daarna afnemen. Het is niet te laat en in zekere zin zal het nooit te laat zijn. Zelfs als alle koraalriffen, de Amazone en een deel van de voedselproductie weg zijn, kunnen we nog leven.

“En hoewel we praktisch weinig kunnen doen om de Groenlandse en Antarctische ijskappen bij 3 graden opwarming te stabiliseren, kunnen we dan veel stappen ondernemen om mensenlevens te redden. In Bangladesh betekent dat ten minste 320 nieuwe stormschuilplaatsen bouwen.

“Het zal voor velen een veel lastiger leven zijn en we zullen erg inventief moeten zijn, maar we moeten wel verder gaan. We zitten nu al op 1 graad, de helft van het Great Barrier Reef is al niet meer te redden en de branden, overstromingen en droogte nemen scherp toe. Toch vind ik dat geen reden om te zeggen: laat alles dan maar helemaal naar de verdoemenis gaan.”

Wat zegt u tegen doemdenkers?

“Dat het een psychische aandoening is. (grijnst) Ze hebben de feiten niet aan hun kant. Sommigen doen het omdat het een excuus is om dan zelf geen enkele moeite meer te moeten doen, anderen omdat ze denken dat ze er anderen mee kunnen ophitsen en dus motiveren.

“Maar het is voor de meeste mensen en zeker voor jongeren vooral ontmoedigend om te horen: ‘Er is geen toekomst.’ En het is ook niet waar. Er is wel een toekomst. Daarin vraagt de opwarming wel steeds dwingender en vernielzuchtiger onze aandacht. Maar als we in 2050 nuluitstoot bereiken, dan kunnen we mogelijk onder die 2 graden opwarming blijven. Het is dom om de dingen nog slechter voor te stellen dan ze al zijn.”

Zegt de auteur van klimaatscenario’s die naar adem doen happen.

“Als de toekomst je echt genegen is, moet je dit monster wél in de bek kijken. In tegenstelling tot David Wallace-Wells (Amerikaans journalist die ‘De onbewoonbare aarde’ schreef, red.) beschrijf ik niet het meest extreme scenario. Ik baseer me op de gemiddelden waarover de grootste zekerheid bestaat. We spenderen jaarlijks miljarden aan vliegtuigen veiliger maken, terwijl het risico om in een vliegtuig te sterven vele keren kleiner is dan het risico op klimaatschade. Weten wat die opwarming concreet voor ons en onze nazaten kan betekenen, is dus echt cruciale kennis en de basis voor beleid.”

Wat is het grootste verschil tussen 2007 en nu?

“Het gaat sneller dan we toen vermoedden. De zeespiegel stijgt sneller dan voorspeld en de smelt in Groenland draagt daar nu vijf keer meer toe bij dan wat het onderzoek in mijn vorige boek aangaf. Er zijn nu al redelijk wat orkanen van categorie 6, iets wat in mijn boek bij 4 graden stond. De grote aftakeling van de koraalriffen, die belangrijk zijn voor de visvangst, zou zich vooral in de jaren 2030 manifesteren, maar is nu al sterk.”

Wat baart u het meest zorgen?

“Het wordt erg moeilijk om in de Amerikaanse en Oost-Europese graanregio’s gewassen te blijven telen. Die liggen in continentaal gebied en dat warmt sneller op en de neerslag neemt er af. De wereldwijde voedselproductie is echt kritiek. Het wordt te snel te warm in de gebieden die nu in onze granen voorzien. Dan sterven planten en dat vervang je niet zomaar eventjes. Je zou in nu wat warmere noordelijke streken waar nog plaats is bos kunnen kappen en daar basisgranen kunnen proberen telen, maar bos kappen is ook niet bepaald aan te raden.”

Vreest u dat we na de pandemie vooral keihard terugkeren naar onze hyperconsumptie en vliegreizen?

“Ik zal de eerste zijn om weer in een vliegtuig te stappen. (lacht) Er zijn te veel belangrijke meetings met mensen die ik dringend moet zien. Ik zal dus zeker niet hypocriet vliegen veroordelen. Kijk, je kunt nooit aan die eis tot groene perfectie voldoen. Zelfs Greta Thunberg, die een zeilboot nam in plaats van het vliegtuig, kreeg kritiek omdat ook dat niet 1.000 procent groen was. De luchtvaart vergroenen is noodzakelijk, maar die technologie is er nog niet. In plaats van elkaar in de haren te vliegen voor een vliegreis, stoppen we nu beter energie in de grote, evidente dingen waar we al de technologie voor hebben. Namelijk de steenkool-en gascentrales sluiten, fossiele auto’s bannen, de grote koolstofmachinerie stilleggen.

“We moeten de juiste leiders kiezen en van hen eisen dat ze daar resoluut voor gaan. Want ondanks het klimaatakkoord van Parijs is er nu al genoeg ‘koolstofmachinerie’ in bedrijf of gepland om dwars door de temperatuurdoelstellingen heen te schieten waarvoor de wereldleiders in 2015 zeiden te tekenen. Ze beloofden ons de hemel, maar met hun feitelijke beleid belanden we straks in de hel.”