Een samenleving met twee snelheden, waar gevaccineerden meer mogen: is dat wel verstandig?

Ondanks een vaccinatiecampagne die van de ene versnelling in de volgende vertraging sukkelt, blijft het perspectief dat tegen de zomer een groot deel van de volwassen Belgen een prik zal hebben gekregen. Maar hoe hoog de nood ook mag zijn, dat betekent nog niet dat daarmee het normale leven meteen terugkomt. 

Virologen over de hele wereld waarschuwen namelijk dat ook dat zelfs met vaccins heel wat ingrepen – mondmaskers, teststrategieën, contacten beperken – het gros van dit jaar standaard zullen blijven. Net omdat mensen ook die tweede prik moeten krijgen of omdat we nog steeds niet weten of gevaccineerden het coronavirus nog kunnen oplopen en doorgeven. 

Op dit moment is de logica dat voor de hele bevolking dezelfde maatregelen moeten gelden. Maar precies dat uitgangspunt wordt steeds meer in twijfel getrokken nu de vaccinatiecampagne op toerental raakt. Wie ingeënt is met een performant vaccin, loopt zo goed als geen risico meer om ziek te worden of in een ziekenhuisbed te belanden. Dus waarom hen het rijk der vrijheid ontzeggen?

Israël, waar de vaccinatiecampagne aan een duizelingwekkend tempo van start ging, speelt alvast met het idee om groene kaarten te geven aan wie al ingeënt werd. Eigenaars van de groene kaart mogen dan bijvoorbeeld op restaurant, kunnen deelnemen aan evenementen en grote bijeenkomsten, of moeten zich niet aan quarantaineregels houden.

Het idee is aanlokkelijk maar heeft één vanzelfsprekend nadeel: in plaats van de lang verhoopte algemene ‘bevrijding’ dreigt de vaccinatie zo uit te draaien op een samenleving met twee snelheden, verdeeld in een groep die meer mag dan de ander. Dat is geen aantrekkelijk vooruitzicht, beseffen ook de Belgische beleidsmakers.

Er zijn nochtans precedenten. In veel landen wordt nu al een vaccin tegen gele koorts verplicht om het land binnen te mogen. In de Financial Times wees columnist John Gapper er recent op dat in sommige scholen in New York kinderen niet toegelaten zijn zonder bepaalde vaccinaties. Toch is de situatie moeilijk te vergelijken, want voor het grootste deel van de bevolking zijn coronavaccins vandaag niet beschikbaar. 

Vaccinpaspoorten

Het is niet de eerste keer in deze pandemie dat het idee opduikt om bepaalde groepen meer bewegingsvrijheid te gunnen dan andere. In april publiceerden viroloog Marius Gilbert en econoom Mathias Dewatripont, toen allebei lid van de adviesraad GEES, in het wetenschappelijke tijdschrift Nature Medicine een voorstel waarbij de bevolking gefaseerd uit de lockdown werd gehaald. Bepaalde groepen zouden dan, weliswaar tijdelijk, meer vrijheid genieten.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) ziet daar weinig heil in. Eveneens in april publiceerde die WHO een officieel standpunt tegen zogenaamde immuniteitspaspoorten: er was nog niet genoeg bewijs van langdurige bescherming tegen het coronavirus, waardoor het te riskant was om mensen anders te behandelen op basis van veronderstelde immuniteit. Tot op vandaag is dat nog steeds het standpunt van de WHO.

Maar dat waren andere tijden, zonder vooruitzicht op een vaccin. Immuniteit opbouwen tegen Covid-19 was toen enkel mogelijk door daadwerkelijk besmet te raken met het coronavirus, en niemand wist hoe lang die immuniteit zou duren. Vandaag is er wel een vaccin, dat in de tweede helft van het jaar voor iedere Belg beschikbaar moet zijn. Er mag aangenomen worden dat het vaccin minstens op middellange termijn bescherming biedt.

Dat schept mogelijkheden, dachten ze in Griekenland. Toerisme is van vitaal belang voor de Griekse economie. Premier Kyriakos Mitsotakis ziet vaccinpaspoorten daarom als een manier voor zijn land om de crisis te boven te komen: wie een bewijs van vaccinatie kan voorleggen, moet volgens Mitsotakis vrij kunnen reizen binnen Europa. Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen is niet tegen, maar de discussie is nog lang niet beslecht.

Andere reisregels zijn één ding. Maar wat als op zeker moment de helft van de samenleving kan gaan dansen, vrienden knuffelen, festivals bijwonen – en de andere helft lijdzaam moet toekijken? Zo’n tweedeling in het directe sociale leven rondom ons vloekt met de solidariteitslogica van de strenge lockdownregels: niet iedereen loopt evenveel risico om ziek te worden of in het ziekenhuis te belanden, maar we moeten er samen door. Met name jongeren hebben zeer veel ingeboet in de strijd tegen een ziekte die hen amper treft en hoofdzakelijk ouderen en zwakkeren velt. Nota bene die ouderen en zwakkeren zouden nu als eerste van het rijk van de vrijheid kunnen profiteren. In die zin valt er, in naam van de solidariteit, wel wat voor te zeggen om hen toch geen privileges te gunnen.

Elementaire vrijheden

Maar gaat het hier wel om privileges? Familie en vrienden in de armen kunnen sluiten en ’s avonds op straat mogen rondlopen, zijn geen gunstmaatregelen: het zijn elementaire vrijheden die behoren tot de sokkel van onze westerse samenleving. Die vrijheden zijn het voorbije jaar door hoge nood – het gevaar van het coronavirus – tijdelijk afgepakt. Die hoge nood vervalt grotendeels wanneer iemand gevaccineerd is.

“Het is een kwestie van zo veel mogelijk mensen weer toegang te geven tot het normale leven,” zegt politiek filosoof Patrick Loobuyck (Universiteit Antwerpen). “Enkel mensen die besmettelijk kunnen zijn, en zo een gevaar kunnen vormen voor anderen, kan je vanuit het schade- en voorzorgsprincipe beperken in hun vrijheid. Indien vaccinatie verhindert dat mensen elkaar nog kunnen besmetten, is er geen reden meer om wie ingeënt is vrijheid te ontnemen.”

Zelfs solidariteit is volgens Loobuyck geen goede reden om gevaccineerden langer dan nodig te onderwerpen aan strikte maatregelen. “De opofferingen van jongeren hadden een nut: het resultaat was dat ouderen niet ziek werden en hun leven dus beter was dan zonder die solidariteit. Als die ouderen nu solidair zijn met jongere mensen, verbetert dat het leven van die jongeren niet. Je wint er niets mee, het is puur symbolisch.”

Onderzoekers van de universiteit van Oxford argumenteerden recent in het gezaghebbende tijdschrift The Lancet dat zulke symboliek ook nefaste neveneffecten heeft. Gevaccineerden zouden bijvoorbeeld boetes kunnen krijgen of vervolgd worden voor gedrag dat voor hen eigenlijk nog weinig risicovol is. “Het is onethisch om vrijheid te beperken tenzij er een reëel gevaar is voor andere mensen”, concluderen de onderzoekers.

Daarentegen zijn er wel wat voordelen te bedenken wanneer een deel van het maatschappelijke leven versneld kan hernemen. Eenzaamheid onder ouderen kan teruggedrongen worden. Cafés kunnen misschien de deuren heropenen voor wie beschermd is. De hele culturele sector kan voorzichtig een doorstart wagen. Zo’n onevenwicht mag weliswaar niet te lang duren, waarschuwt Loobuyck. “De zomer wordt een belangrijk ijkpunt. Dat is voor veel mensen een periode van reizen, ontspannen, en feest vieren. Als dan andere regels zouden gelden voor gevaccineerden, gaan de spanningen oplopen.”

De vraag is dan of de voordelen opwegen tegen de nadelen. Het valt te verwachten dat, als gevaccineerden zich niet meer aan de maatregelen zouden moeten houden, de motivatie bij de rest van de bevolking pijlsnel keldert. Bovendien: ons land besliste om het coronavaccin niet te verplichten. Als zo’n vaccin een toegangsticket wordt tot het normale leven en sociaal contact met onze dierbaren, wordt de keuzevrijheid wel heel erg klein.

Geen besmetting na vaccin?

Om de zaken nog moeilijker te maken wordt de hele denkoefening doorkruist door de medische realiteit. Op dit moment is niet duidelijk of een vaccin ook beschermt tegen besmetting. Het is mogelijk dat een gevaccineerd persoon toch het coronavirus oploopt en aan anderen doorgeeft – al gaan wetenschappelijke experts ervan uit dat dat risico minstens een heel stuk kleiner zal zijn. De maatregelen opvolgen, ook wanneer je al gevaccineerd bent, is daardoor meer dan een kwestie van individuele vrijheden: het is een manier om collectief uit de misère te raken, door de verspreiding van het virus in de hele samenleving zo snel mogelijk de kop in te drukken.

Bovendien is het vaccin niet 100 procent effectief: sommige mensen kunnen nog steeds ziek worden, zelfs als ze ingeënt zijn. De enige manier om hen te beschermen is door zoveel mogelijk mensen in te enten, groepsimmuniteit te bereiken, en het virus zo de kop in te drukken.

Er zijn ook mensen die niet gevaccineerd mogen of kunnen worden, zoals zwangere vrouwen. De ontwikkeling en goedkeuring van de vaccins ging zo snel dat er nog geen tijd was om te onderzoeken of die vaccins veilig zijn voor hen. Het is moeilijk te verdedigen dat zij daardoor langer in lockdown zouden moeten blijven.

Bij de beleidsmakers van ons land is er in ieder geval bijzonder weinig appetijt om gevaccineerden en niet-gevaccineerden anders te behandelen. Het uitgangspunt is helder: iedereen gelijk voor de wet, minstens totdat iedereen de kans heeft gekregen zich te laten vaccineren. De strategie is gebouwd op solidariteit, en dat blijft zo, klinkt het. Al lijkt de deur wel op een kier te staan voor gerichte uitzonderingen, zoals in woon-zorgcentra, die als het ware een samenleving in een samenleving vormen.

De discussie is bovendien niet zwart-wit. De vaccinstrategie is zo uitgetekend dat de groepen die de grootste claim leggen op de ziekenhuisbedden en IC-afdelingen, eerst beschermd worden. Hoe meer kwetsbaren ingeënt worden, hoe kleiner het risico zal worden dat het ziekenhuissysteem op zeker moment verzadigd dreigt te raken. Daardoor zal er ook meer ruimte komen voor versoepelingen en een afbouw van de lockdown.

Maar voorzichtigheid is geboden. Het coronavirus muteert voortdurend en bepaalde varianten zijn een stuk besmettelijker dan de virussoorten die tot nog toe dominant waren op het Europese vasteland. De lockdownmaatregelen van vandaag zijn dan misschien niet meer voldoende om de epidemie onder controle te houden. 

De enige goede oplossing voor al die zorgen is vaart maken met de vaccinaties. Hoe sneller die vooruitgaan, hoe minder mensen ziek kunnen worden, hoe sneller maatregelen afgebouwd kunnen worden, en hoe dichter het rijk van de vrijheid komt. Voor iedereen.