‘Over vaccins is een soort tunnelvisie ontstaan’: Noël Wathion, de Belg die voor Europa de vaccins goedkeurt

“Er heerst een permanente crisissfeer”, antwoordt Noël Wathion (64) op de vraag hoe hij zijn werk de laatste maanden beleeft. “Gelukkig ben ik dat ondertussen wel gewoon.” In normale tijden werkt het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA), waar hij de nummer twee is, in de luwte aan adviezen om nieuwe geneesmiddelen tot onze markt toe te laten. Sinds ‘het virus’ staat het EMA in het brandpunt van de belangstelling omdat het de coronavaccins al dan niet groen licht geeft.

Daar hoort, uiteraard, striemende kritiek bij. Dat het te traag gaat, dat het te snel gaat, dat het “allemaal niet betrouwbaar lijkt”. Dat, zoals de Britse tabloid de Daily Mail het verwoordde, “al die Europese bureaucratie vele levens kost”. Of dat het agentschap “gokt met 55-plussers” omdat het de beslissing om het Brits-Zweedse Oxford-AstraZeneca-vaccin al dan niet aan ouderen toe te dienen aan de lidstaten overlaat, nu er te weinig data over de werkzaamheid bij ouderen beschikbaar zijn.

“Ik ga het nu extreem beleefd verwoorden”, zegt Wathion, die sinds 1996 bij het EMA werkt en er nu de Covid-19-stuurgroep leidt, “maar als ik bepaalde commentaren over ons werk lees, dan denk ik dat sommigen echt niet beseffen wat Europa allemaal regelt om ervoor te zorgen dat zo veel mogelijk landen zo snel mogelijk zo veel mogelijk vaccins hebben die grondig maar toch zo snel mogelijk doorgelicht zijn.”

Hij blijft er duidelijk onverstoorbaar en goedgemutst bij.

Ook voor Wathion is deze pandemie natuurlijk ongezien. Maar door zijn jarenlange functie als ‘crisismanager’ bij het EMA heeft de Limburgse apotheker wel al enige immuniteit tegen mediastormen en ander onheil opgebouwd. 

“Ik heb er niet voor gestudeerd, maar ben doorheen mijn carrière altijd wel met crisissen bezig geweest. Wanneer geneesmiddelen uit de rekken moeten worden genomen, bijvoorbeeld, moet je ook het hoofd koel houden. En sinds 2016 was ik ook belast met de brexitverhuis. Ons hoofdkantoor in Londen verkaste naar Amsterdam. We verloren zo twintig procent van onze interne en externe werkkracht. Net toen ik dacht dat het einde van die beproeving in zicht was, kwam het virus.”

‘AstraZeneca heeft onvoldoende gegevens over de werkzaamheid van zijn vaccin bij ouderen en het EMA schuift de hete aardappel dan maar door naar de lidstaten die zelf moeten beslissen wat ze daarmee doen’, zo luidt de meest recente kritiek op uw agentschap. Begrijpt u dat sommigen jullie verwijten met de levens van die ouderen te spelen?

“Dat is toch erg kort door de bocht. Het is onze taak om een onafhankelijke evaluatie te doen van de beschikbare wetenschappelijke gegevens en om op basis daarvan te beslissen of het vaccin in de handel mag komen of niet. Dat deden we. Onze conclusie luidt dat de baten van dit vaccin groter zijn dan de risico’s, het veilig is en zestig procent werkzaam is bij mensen onder 55 jaar. En dat er bij wie ouder is voldoende grote immuunrespons werd vastgesteld om het toe te dienen, gekoppeld aan een goed veiligheidsprofiel. Het is dan aan de lidstaten om te bekijken hoe dit past binnen hun nationale vaccinatiestrategie.”

Zij moeten dan maar zelf de vragen beantwoorden die jullie niet kunnen beantwoorden?

“Wij bieden de landen de meest grondige doorlichting van veiligheid, werkzaamheid en farmaceutische kwaliteit. Wanneer er, zoals nu, nog kanttekeningen zijn, geven we deze natuurlijk mee. Maar het is niet zo dat dit vaccin aan ouderen geven nutteloos is. We zien bij de oudere mensen wel degelijk een immuunrespons die in lijn ligt met de immuunrespons bij de jongeren. Hun lichaam maakt na vaccinatie dus ook antilichamen aan. 

“Maar de groep ouderen in de trials van AstraZeneca is te klein om de werkzaamheid in een cijfer uit te drukken. Er zijn dertien procent mensen ouder dan 65 jaar en 2,8 procent ouder dan 75 in hun testpopulatie. Dat is te weinig om de op zich positieve indicaties uit te drukken in een percentage qua werkzaamheid. We zien dus werkzaamheid bij die groep, maar het is nodig dat we dat bij een groter aantal mensen in die groep zien. Een studie die nu loopt in de Verenigde Staten, Chili en Peru zal daar binnen een paar weken meer over vertellen. De FDA (het Amerikaanse geneesmiddelenagentschap, BDB) wacht daarop voor het AstraZeneca een vergunning geeft.”

Jullie wachten niet en laten het vraagteken over de ouderen aan de landen?

“Wie ons dat verwijt, vergeet dat wij bevoegd zijn voor de hele Europese Unie. Ieder land kijkt naar zijn eigen situatie. Maar die is in België niet hetzelfde als in Portugal of Ierland. In het ene land woedt de pandemie harder dan in het andere, staat de zorg meer of minder onder druk. De vaccins van Pfizer/BioNTech en Moderna zijn ook moeilijker te bewaren en te vervoeren én zijn duurder. Het ene land kan dat al makkelijker aan dan het andere. Landen hebben ook meer of minder opties van verschillende vaccins omdat ze andere bestellingen plaatsten en ze hebben een verschillende aanpak voor de uitrol.

“We zitten in een crisis, er zijn nog niet veel vaccins en wij hebben op basis van de beschikbare gegevens  wetenschappelijk geen reden om te zeggen: ‘Je mag dit vaccin niet aan ouderen geven.’ De lidstaten kunnen nu zelf uitmaken wat – met de kennis die er nu is – het meest logisch is voor hun specifieke situatie, zoals ook België nu doet. Stel dat wij hadden geadviseerd: ‘Je kan dit vaccin niet aan ouderen toedienen’, dan zouden we de evaluatieresultaten tekortdoen en het aantal verschillende vaccinopties voor landen onnodig zwaar inperken. Ik kan u trouwens verzekeren dat de mensen van het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen (FAGG), die dit voor België opvolgen, onze conclusie duidelijk begrijpen.”

Wat België betreft: deelt u de kritiek dat ons land te traag startte met vaccineren?

“Ik kan vanuit het EMA geen commentaar geven op politieke beslissingen. Mijn persoonlijke indruk is wel dat België technisch en organisatorisch op zich bij de betere landen in de EU hoort om dit soort crisis op te vangen.” 

Stel dat ik een land ben dat, in tegenstelling tot België, ouderen met dat vaccin moet prikken omdat er nog geen andere voorhanden zijn. Riskeer ik zo dat veel van die ouderen ondanks die vaccinatie toch ziek worden?

“Het eerste doel is dat mensen minder zwaar ziek worden, minder naar het ziekenhuis moeten en minder sterven. Wel, ouderen die het AstraZeneca-vaccin krijgen, zijn daar beter tegen beschermd dan ouderen die geen vaccin krijgen. Misschien worden ze ziek, maar de kans dat de symptomen minder problematisch zijn en enkel licht, is wel groter. Dat is wat een land dat nu moet kiezen tussen geen vaccin of een AstraZeneca-vaccin voor ouderen moet weten.”

Het idee is nu ontstaan dat er goede en slechte coronavaccins zijn.

“Doordat de vaccins van Pfizer/BioNTech en Moderna een werkzaamheid van meer dan negentig procent hebben, is tunnelvisie ontstaan. Zo’n grote werkzaamheid had niemand verwacht. Ook griepvaccins hebben eerder een werkzaamheid van de rond de vijftig procent. Mocht het vaccin van AstraZeneca er met zijn zestig procent als eerste zijn geweest, dan waren we onder de indruk geweest. Dus ik begrijp die reactie wel. Sinds ik in het VRT Journaal zat over het AstraZeneca-vaccin, krijg ik er mails over van bezorgde mensen. Ik heb sommigen opgebeld om verder uit te leggen hoe het zit en hoe ze erop mogen vertrouwen dat onze doorlichting op de basis van de huidige kennis robuust is. En dat men niet gokt met ouderen omdat ook dit vaccin hen een bepaalde bescherming biedt. Anders hadden we het natuurlijk expliciet voor hen afgeraden.”

Duitsland gaf nog voor jullie vergunning er kwam al aan dat ze dit vaccin niet aan ouderen zouden geven.

“Dat is dan weer hoe dat land onze doorlichting concreet toepast. Omdat ze dat al vooraf aankondigden, is men er in de media over gaan speculeren dat wij het dan wellicht ook voor de hele EU voor ouderen zouden afraden. Onze beslissing kwam dan over als een verrassing. Maar wij werken met een onafhankelijk wetenschappelijk comité waarin experts van alle lidstaten zetelen en de conclusies over dit vaccin zijn bij consensus bereikt. Ook de Duitse expert was het eens met het advies. Niemand had een andere mening, maar wat landen er dan zelf mee doen in hun vaccinatieplan, kan verschillen.”

We horen ook dat de data van AstraZeneca in het algemeen niet zo consistent waren.

“Elk dossier heeft zijn eigen uitdagingen. Zo was het vaccin van Pfizer/BioNTech het eerste mRNA-vaccin. Moderna was het tweede en die doorlichting liep daarom al wat vlugger. De nieuwe Amerikaanse speler Moderna had nooit eerder een aanvraag bij de EU ingediend. Wij hebben hen wegwijs moeten maken in de regels. Bij AstraZeneca waren de data moeilijk te interpreteren en is er heel wat tijd over gegaan om daarin duidelijkheid te scheppen. Zo waren er gegevens over studies met een halve dosis en over tests met een volledige dosis. Wij hebben dus extra vragen gesteld en daar is antwoord op gekomen.”

Vaccinologen dachten dat het Brits-Zweedse vaccin zeventig en geen zestig procent werkzaamheid zou bieden.

“Wij hebben meer gegevens dan de vaccinologen die niet bij ons werk betrokken zijn. Het werd zestig procent omdat wij twee van de vier studies van AstraZeneca hebben geweerd. Er waren een aantal methodologische bezwaren van onze experts. Controleren of de data robuust genoeg zijn en ze uitsluiten als dat niet zo is, is nu eenmaal onze rol.”

De Britten prikken al een maand ook ouderen met AstraZeneca. Hoe kan dat?

“Wij weten niet precies op welke data het Britse geneesmiddelenagentschap MHRA zich baseerde en wat zij allemaal wel en niet in aanmerking namen. We hebben nog contact met hen, maar niet meer op dezelfde intense manier als voor de brexit en zoals met de FDA, waar we dagelijks mee overleggen. De Britten varen sinds de brexit duidelijk een eigen koers. Ze besloten ook om voorlopig maar één dosis van het Pfizer/BioNTech-vaccin toe te dienen. Daarover zeggen wij dat er geen sluitend bewijs is dat die aanpak werkt. Ook andere landen die afwijken van de vaccinschema’s in onze bijsluiters doen dat op eigen verantwoordelijkheid.”

Maar hoe komt het dat de Britten, net zoals de Israëli’s en de Amerikanen, weken eerder konden beginnen vaccineren, waardoor nu al tien miljoen Britten zijn gevaccineerd?

“De Britten hebben ervoor gekozen om een tijdelijke toestemming voor noodgebruik aan de vaccins te geven. Dat mag volgens de Europese regels, waar ze zich tot 31 januari nog aan moesten houden. Elke EU-lidstaat kan in medische crisissen zoals een pandemie een toestemming uitvaardigen om een niet-geautoriseerd middel in de handel te brengen. Andere lidstaten hebben dat niet gewild. Zij verkozen een andere optie binnen de EU, namelijk de voorwaardelijke handelsvergunning.”

Wat is het belangrijkste verschil?

“De toestemming voor gebruik in nood komt er sneller, bij een voorwaardelijke handelsvergunning (die betekent dat er binnen bepaalde deadlines nog meer informatie moet komen, BDB) is de doorlichting grondiger. Wij deden er een drietal weken langer over maar hebben meer kwaliteitsgaranties, wat de burgers meer vertrouwen kan geven. De Britten gaven voor de Pfizer/BioNTech-vaccins onder de noodlicentie bijvoorbeeld een goedkeuring voor telkens één lot. Onze handelsvergunning garandeert de kwaliteit voor alle loten die naar alle lidstaten gaan. De bedrijven zelf controleren die in een eerste fase en daarna is het aan een onafhankelijk labo om dat nog eens te dubbelchecken. Voor het AstraZeneca-vaccin is dat bijvoorbeeld het RIVM in Nederland. Hebben de Britten een gok gewaagd door zo vlug te gaan? Ik kan niet in het hoofd van Boris Johnson kijken. Maar ze zaten in een erg penibele situatie en hadden het volste recht om dit zo te doen.”

Ook de VS zijn weken eerder gestart met vaccineren. Waarom volgt het EMA de besluiten van de FDA niet?

“De VS hebben ook gekozen voor zo’n noodvergunning voor de vaccins van Pfizer/BioNTech en Moderna. De voorwaardelijke handelsvergunning zoals bij ons bestaat daar niet. Hun enige andere optie is de volledige handelsvergunning, maar dat kan maanden duren. Wij overleggen permanent en de FDA is erg transparant. Maar er zijn ook inhoudelijke verschillen, onder andere omdat zij anders werken. In tegenstelling tot de FDA is het EMA echt een netwerk van wetenschappers uit alle lidstaten, aangevuld met extra experts, dat het agentschap coördineert. Noch de directeur noch ikzelf kunnen druk uitoefenen op het wetenschappelijk comité. Wij gaan niet naar hun meetings, tenzij er uitleg nodig is over interpretatie van de Europese regelgeving. Dat garandeert kwaliteit en onafhankelijkheid. En een comité met experts van alle lidstaten betekent ook dat er altijd overleg nodig is.

“Het is ook al gebeurd dat de FDA een geneesmiddel toestond en wij niet of omgekeerd, ook al beschikken we over dezelfde informatie. Wij gaan hen niet zomaar volgen, want wij moeten ons verantwoorden tegenover alle Europeanen. Het EMA had bijvoorbeeld dezelfde informatie over het Pfizer/BioNTech-vaccin, maar heeft extra vragen gesteld over de farmaceutische kwaliteit. Onze experts wilden meer garanties over het fabricageprocédé omdat opschalen van zo’n 40.000 proefpersonen naar miljoenen burgers een grote stap is. Je wil niet dat de werkzaamheid in sommige loten zakt van negentig procent naar een lager percentage. Wij hebben gewacht op die garanties terwijl de Amerikanen al van start gingen. Omgekeerd hebben zij nu het AstraZeneca-vaccin nog geen groen licht gegeven.”

Wat zegt u op de kritiek dat jullie te traag gaan?

“Aanvankelijk ging het met de vaccins voor velen te snel, sinds andere landen eerder startten met vaccineren gaat het zogezegd te traag. Wij bewaken de balans tussen beide uitersten door zo efficiënt maar ook zo robuust mogelijk te werken. Onze mensen en externe experts werken erg hard, vaak ook ’s nachts. Trouwens, zo veel experts in deze materie, die wij ook grondig checken op hun onafhankelijkheid, zijn er nu ook weer niet.

“Ieder EU-land had in principe ook voor die noodprocedure kunnen kiezen, maar dat is niet gebeurd. Europa keurde de vaccins zo’n drie à vier weken later goed dan de Britten. In ruil krijgen de lidstaten een grondiger doorlichting, meer kwaliteitsgaranties. Mij lijkt dat niet zo slecht. 

“Onze procedure om tot handelsvergunningen te komen is wel veel sneller dan in normale tijden dankzij de rolling reviews, waarbij je al gegevens begint door te lichten van zodra ze er zijn in plaats van eerst te wachten tot het hele dossier af is. Normaal duurt zo’n procedure tot 210 dagen. Maar we boeten niet in op kwaliteit. Waarom zouden we? Iedere expert ter wereld leest mee. Wij waren het eerste geneesmiddelenagentschap dat de beoordelingsrapporten openbaar maakt en dat van de industrie gedaan kreeg dat wij hun klinische data openbaar mogen maken. Iedereen kan dus een tweede analyse doen. We zouden in onze eigen voet schieten mochten we het niet grondig aanpakken.”

Maar ook het EMA moet tot consensus komen met experts uit 27 landen. Zouden lidstaten zonder de EU niet sneller hebben kunnen starten?

“Je moet toch blijven zien waar we vandaan komen. Gezondheidszorg is een bevoegdheid van de lidstaten. Die laten toe in welke mate het Europese niveau kan tussenkomen en initiatief kan nemen. Zij hebben aan ons assistentie gevraagd. Aanvankelijk om tekorten aan geneesmiddelen te helpen oplossen. Het was de Europese Commissaris voor Gezondheid Stella Kyriakides die op basis van onze informatie met India onderhandelde om een exportban op veertien geneesmiddelen op te heffen (in maart verbood India de export van 14 geneesmiddelen naar de EU, BDB). Het was de Commissie die in samenspraak met de lidstaten de contracten met de vaccinproducenten bedong. Zouden de lidstaten verder staan mochten ze dat allemaal zelf doen? Dat betwijfel ik. Een grootmacht als Duitsland mogelijk wel. Maar de meeste anderen zouden wellicht veel minder ver gestaan hebben. Zij profiteren vooral van de Europese ‘machine’. Maar wie dat niet wil, kan altijd solo slim proberen spelen.”