De Belgische Grondwet viert haar 190e verjaardag, maar wat blijft er nog over van de kernwaarden uit 1831?

Op 7 februari 1831, vandaag exact 190 jaar geleden, zag de Belgische Grondwet het levenslicht. Samen met de Amerikaanse en de Noorse geldt ze als de oudste nog in voege zijnde grondwet. Ze maakte van ons land het eerste stabiele parlementaire regime op het Europese continent en schonk de Belgische burgers een voor die tijd ongezien liberale grondrechtencatalogus. Elk jaar weer passeert de verjaardag van onze stichtingsakte zonder veel aandacht, maar dit jaar dreigt het helemaal een feestje in mineur te worden. Want wat blijft er vandaag, op tien jaar van de 200e verjaardag van het document, nog over van de kernwaarden uit 1831?

Beluister hier het gesprek met historica Maartje van der Laak in "De ochtend":  

“Vrijheid in alles en voor allen!” Dat was het credo van onze stichtingsvaders (het waren inderdaad allemaal mannen). Dat de in hun ogen meest kardinale vrijheden, de vrijheid van verenigen, de vrije meningsuiting, de godsdienstvrijheid en het onderwijs, vandaag opnieuw zo onder druk zouden staan, hadden wellicht weinigen van hen voorspeld. Als er echter één ster is aan het Belgische constitutionele firmament, dan is het wel het wettigheidsbeginsel. Niet de regering, niet de ministers, maar de verkozenen des volks bepalen de krachtlijnen van het beleid. En dat geldt des te meer als dat beleid ertoe leidt dat onze felbevochten vrijheden worden ingeperkt. Dat is de afspraak die we in 1831 gemaakt hebben. 

En dat is de afspraak die vandaag niet wordt gehonoreerd. Vier maanden, zo lang hadden de Belgische opstandelingen nodig om een grondwetgevende vergadering te verkiezen, daarin een hoogstaand debat over de fundamenten van de nieuwe staat te voeren en een nieuwe grondwet te schrijven. En dat onder constante oorlogsdreiging. Wij wachten intussen al een jaar op een parlementair debat over het coronabeleid en op een Coronawet. Het is de ironie van de geschiedenis dat het net de Koninklijke Besluitenregering van Koning Willem I was die aanleiding tot de opstand gaf. Het ministeriële besluitenregime waarin we vandaag leven is precies waar we toen tegen vochten. 

De verwaarlozing van onze constitutionele waarden valt ook letterlijk te nemen. Monumenten en documenten die met de constitutionele geschiedenis verweven zijn, liggen er verwaarloosd bij. De staat van de monumenten lijkt de stand van de constitutionele praktijk te weerspiegelen.

Tekenend is de afwezigheid van de Belgische Grondwet in ons onderwijs, een domein dat zo cruciaal is voor het vormen van burgerschapsattitudes. In zekere zin zijn onze jongeren ook nieuwkomers, het zijn de burgers van morgen. Hetzelfde geldt voor de cursussen inburgering. Als het over thema’s als democratie of rechtstaat gaat, zijn die zo algemeen, dat wie slaagt voor de cursus in Vlaanderen meteen ook is ingeburgerd in pakweg Noorwegen of Turkije. 

In de Vlaamse eindtermen voor het onderwijs en de inburgeringscursussen zou de Belgische Grondwet én alles wat daaraan voorafging daarom een prominente plaats moeten krijgen. Want wie weet dat in het graafschap Vlaanderen al in 1128 pogingen werden ondernomen om de macht van de vorst aan banden te leggen? 

We leren over de Engelse Magna Carta uit 1215, dat als een van de eerste pre-grondwettelijke basisteksten geldt waarin de macht van de heersers werd ingeperkt. Maar ook in onze eigen geschiedenis zijn er zo’n episodes geweest. Zo beloofde de hertog van Brabant in 1312 een eerlijke rechtspraak voor arm en rijk te voorzien in een vorm van politieke inspraak. Enkele decennia na het Charter van Kortenberg kwam er nog aanvulling in dezelfde zin met de Blijde Inkomst (1356). In het ‘Placaet van Verlaetinghe’ uit 1581 werd de Spaanse koning Filips II de wacht aangezegd omdat hij door zijn autoritair en repressief optreden volgens zijn onderdanen het contract met hen had geschonden.

Deze vroege voorbeelden van geïnstitutionaliseerde betrokkenheid van burgers bij de politieke besluitvorming moet op zijn minst weer een prominente plaats krijgen in ons collectief geheugen. Zo ook de opstand tegen het autoritaire bewind van koning Willem I en zijn entourage in 1830. Onze Grondwet van 1831 staat symbool voor dat vrijheidsstreven. We hebben recent wel de 70e verjaardag van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948 gevierd, maar wie weet dat diezelfde rechten en vrijheden al 117 jaar voordien wettelijk verankerd waren?

Precies daarom is het zo pijnlijk dat de oorspronkelijke, handgeschreven versie van onze Grondwet opgeborgen ligt in een brandkast in een vestiairekast in de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Dat zegt alles over onze totaal ontbrekende grondwetscultuur. Wij pleiten ervoor om het oorspronkelijk grondwetsdocument - bij voorkeur samen met de historische voorlopers ervan - permanent onder de aandacht te brengen. Te beginnen met het onderwijs en de inburgeringscursussen. Deze principiële basisdocumenten behoren tot onze canon, of dat zou tenminste zo moeten zijn. En daarom kan het geen kwaad om dat op een dag als vandaag, de verjaardag van onze Grondwet, te herdenken.