Werd Johan Devriendt drie keer ten onrechte veroordeeld voor moord? ‘Het bewijs rammelt aan vele kanten’

“Ik heb me ongetwijfeld al vergist, dat kan niet anders”, zei de Leuvense strafrechter Peter Hartoch enkele weken terug in Zeno. De nieuwste publicatie van project Gerede Twijfel van de Amsterdamse rechtspsycholoog Peter J. van Koppen treedt de magistraat op dat punt volmondig bij. Van Koppen is in het Nederlandse taalgebied al meer dan twintig jaar lang het ultieme aanschrijfpunt voor mensen die menen dat ze ten onrechte zijn veroordeeld in zware strafzaken. Het werk van Van Koppen bevrijdde in Nederland al een tiental mensen uit de gevangenis of rehabiliteerde ze achteraf.

Als een zaak wordt aangenomen, wordt het hele politie-onderzoek overgedaan door een groep laatstejaars criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam die voor elk technisch detail te rade gaan bij experts. Tot nu toe hield Gerede Twijfel zich vooral bezig met oudere Nederlandse zaken. Nu begaf het project zich met de publicatie van het boek Het dodelijke dienstwapen voor het eerst op Belgisch terrein. Studentes Julia Teunissen, Lotte Nietzman, Jo-Anne Kramer, Petra I. Verstrepen en Melinda E. Zwanenburg gooiden zich op de zaak van een man die kan worden beschouwd als de Belgische recordhouder in de discipline “veroordeeld worden door een volksjury”. Drie keer na elkaar velde de assisenjury in Leuven het zwaarst mogelijke verdict. De laatste twee keren werd het hof voorgezeten door Peter Hartoch.

Het fatale schot

De nacht van 24 op 25 augustus 2003, Linkebeek.

Johan Devriendt en zijn vriendin Christel Van Bourgogne (29) slapen nog wel in hetzelfde bed, maar zijn niet langer een koppel. Ze waren dat twaalf jaar lang en woonden acht jaar samen. Dag na dag wordt er nu gepraat, geweend. Zij wil de relatie voortzetten, hij niet. Hij, vier jaar ouder dan zij, is agent bij de politie Brussel-Elsene. Zij is lerares op een basisschool. Johan leeft in onmin met z’n ouders, en vindt dat hij niet bij zijn vriendin terecht kan met zijn gevoelens. Hij heeft bovendien in juni een Braziliaanse vrouw leren kennen en had het gevoel dat er met haar een veel grotere klik was.

Om drie uur ’s ochtends gaat er een schot af in het appartement op de tweede verdieping. De kogel gaat door het voorhoofd van Christel, perfect in het midden tussen haar ogen. Johan belt de crisispsychologe van de politie Brussel-Elsene. Zij neemt niet op, hij belt de wachtdienst van z’n politiezone. Hij zegt tegen een collega: “Christel heeft zich neergeschoten met mijn dienstwapen.”

Als een eerste politieteam van de lokale politie van Sint-Genesius-Rode aankomt, rapporteert dat: “Johan is zeer emotioneel en in shock.”

De agenten gaan het appartement binnen en vinden op de salontafel in de woonkamer het FN-dienstwapen van Johan. Het wapen is leeg, het magazijn (de lader) ligt ernaast. Elf van de twaalf patronen die er volgens Johan de vorige avond nog in zaten, zullen bij een huiszoeking worden teruggevonden in de diepvriezer, gewikkeld in een zakdoek met bloemetjesmotief.

In een eerste verklaring zegt Johan: “We hadden een gezellige avond gehad na een periode van veel ruzie. We aten pasta. Christel vroeg om een goede fles wijn te openen. Na het eten keken we tv en gingen we in bad. Rond kwart na een zijn we gaan slapen. Om drie uur werd ik wakker omdat Christel zachtjes mijn naam zei. Ik knipte mijn bedlampje aan, draaide me om en zag in mijn ooghoek mijn dienstwapen.”

“Ik zag dat zij mijn dienstwapen in haar hand had. De loop was op haar voorhoofd gericht en zij had haar duim op de trekker. Ik ging op mijn knieën op het bed zitten. Ik sprak met haar, om haar op andere gedachten te brengen. Ik probeerde met mijn rechterhand het wapen vast te pakken en het weg te trekken”, gaat Johan verder. “Op het moment dat ik dat deed, ging er een schot af. Christel was op slag dood.”

Afscheidsbrief

Terwijl hij wacht op de komst van de politie valt het oog van Johan op een blauw schriftje in de woonkamer. Hij herkent het geschrift van Christel. Ze heeft dit geschreven: ‘Ik ging vandaag een beetje dood! Ik werd weer het meisje van zes! Een vreemd, lang geleden gevoel. Maar hoe lang geleden ook, ik herkende het meteen: het zwarte monster zat diep verscholen in de plooien van mijn geheugen. Vreemd dat het zo snel weer naar de oppervlakte kwam terwijl ik het in de verste kerker van mijn herinnering verbannen had en de sleutel weggegooid. Ik wist meteen wie het was: Meneer Angst!’

Johan ziet er een afscheidsbrief in. Procureur Marcel Verbeelen schrijft later in de akte van beschuldiging: “‘Momenten van neerslachtigheid zijn niet zo uitzonderlijk en zijn nog iets anders dan een depressie met zelfmoordneigingen.”

De eerste vaststellers fotograferen het lichaam van Christel Van Bourgogne. Haar rechterhand, waarmee ze volgens Johan het schot heeft afgevuurd, ligt bovenop de bedovertrek. Als een volgende ploeg ook foto’s maakt van de plaats delict ligt haar rechterarm onder de bedovertrek. Er lijken maar twee scenario’s mogelijk. 1: Christel haalde zelf de trekker over. En 2: Johan liegt, en als politieman weet  hij hoe hij een plaats delict kan manipuleren zodat het lijkt op zelfmoord.

Dat laatste is vrij snel de overtuiging van de commissaris die de leiding neemt over het onderzoek. Hij is een oude bekende van Johan Devriendt. Die deed als Brusselse agent ooit aangifte tegen de commissaris wegens etnisch profileren. Devriendt is een buitenbeentje binnen het korps, die wel vaker meldingen doet over racistisch gedrag van zijn collega’s.

Volksjury

Twee maanden na de dood van Christel wordt Johan Devriendt aangehouden op betichting van moord.

Het probleem is onder meer de huls. Die is teruggevonden op het bed. Bij een FN GP moet je met heel veel kracht de trekker overhalen om het mechanisme te activeren dat de huls uitwerpt. Bij de manier waarop Christel volgens Johan het wapen vasthield, met haar duim achterwaarts op de trekker, kan dat niet, zo oordelen experts ballistiek van het Nationaal Instituut voor Criminologie en Criminalistiek (NICC).

“Schuldig”, zegt de volksjury in Leuven op 26 september 2006. Johan Devriendt krijgt levenslang. En dan is er het arrest-Taxquet. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in Straatsburg legt op 13 januari 2009 een bom onder de Belgische assisenrechtspraak. Het kan niet langer dat verdachten puur op basis van een geheime gedachtenwisseling onder twaalf juryleden te horen krijgen dat ze schuldig zijn. Voortaan hoort een jury haar oordeel te motiveren.

Johan Devriendt, die dan al bijna zes jaar in de gevangenis zit, vraagt z’n advocaat om meteen zijn zaak aanhangig te maken in Straatsburg. Na jaren ongeduldig wachten bekomt hij op 17 februari 2015 met arrest 32001/07 eindelijk goed nieuws. Zijn veroordeling wordt verbroken. Wat later wordt hij vrijgelaten. “Als hij verstandig was geweest, had hij het daar bij gelaten”, zo was destijds te horen in gerechtelijke kringen.

Johan Devriendt krijgt dit advies ook van zijn advocaat, want na de vrijlating van Michelle Martin heeft de regering-Di Rupo in 2013 onder druk van de Franstalige publieke opinie nog een andere wetswijziging doorgevoerd. Tot dan toe kon een tot levenslang veroordeelde na 10 jaar een verzoek tot voorwaardelijke invrijheidstelling indienen. Door de nieuwe wet wordt dat nu 15 jaar. Voor Devriendt geldt de oude wet, en hij zit met z’n 12 jaar detentie ruim over de limiet. Als hij niks onderneemt, is en blijft hij een vrij man, weliswaar met de stempel van moordenaar op z’n voorhoofd. Hij heeft verder niets te winnen bij een nieuw proces, enkel te verliezen.

Hij waagt de gok.

Wales-België

Donderdag 30 juni 2016. Johan Devriendt heeft zijn assisenproces ondergaan als een vrij man. Hij is elke dag van thuis naar het Leuvense gerechtshof gekomen. Nu leest rechter Peter Hartoch het verdict van de twaalf juryleden voor: “Schuldig.”

Het hof en de jury trekt zich terug voor de beraadslaging over de strafmaat. Johan Devriendt beent het gerechtsgebouw uit, de straten van Leuven in. Hij stapt en stapt. Hij weet niet waar naartoe. Op de oprit richting E40 steekt hij een duim omhoog. Een ouder koppel, op weg naar de Ardennen, laat hem instappen. De dame voor hem vraagt naar zijn beroep. Hij zegt: “Politieman.” Zij antwoordt: “Wat toevallig, onze zoon is ook bij de politie.”

Vrijdag 1 juli. Wales-België op het EK in Frankrijk. 3,5 miljoen mensen kijken, want dit moet het worden voor de gouden generatie. Net voor de aftrap wordt ieders aandacht gevraagd voor een opsporingsbericht. Heeft iemand de voortvluchtige moordenaar Johan Devriendt, hier afgebeeld op deze foto, gezien? Binnen de dag wordt hij overmeesterd in een chalet in Ciney. Op een derde assisenproces, in 2017, louter over de strafmaat, zegt de jury: “Levenslang.”

Hierna gaan de Amsterdamse studenten aan de slag. Ze toetsen, zoals standaard bij Gerede Twijfel, het beschikbare bewijsmateriaal aan de voorliggende scenario’s. Dat zijn er volgens hen niet twee maar drie. 1: zelfmoord, 2: moord en 3: dreigscenario. In dit laatste scenario zou Christel Van Bourgogne helemaal niet van plan zijn geweest zichzelf te doden, maar wou ze – zie het schriftje – aandacht van haar ex-vriend voor hoe rottig ze zich opeens voelde. Van Van Bourgogne is geweten dat ze wapens haatte en er niks van kende. Ze heeft het dienstwapen van Devriendt principieel nooit aangeraakt.

Wie niks van wapens kent, en een FN GP tracht te ontladen, kan daarbij per ongeluk de slede naar achteren trekken, waardoor er een patroon in de kamer van het wapen komt te zitten. Als je daarna de lader uit de kolf haalt, denk je misschien dat je het wapen hebt ontladen, maar zit die ene schietklare kogel er nog. Volgens Gerede Twijfel, bijgestaan door wapendeskundige Jaś van Driel, is dit de meest waarschijnlijke verklaring voor het fatale schot. En vooral ook voor de 11 patronen in het zakdoekje in het vriesvak.

‘Irrelevant bewijs’

Vooral het ballistisch onderzoek door het NICC krijgt er in het boek van langs: “De onderzoekers hebben er, kort gezegd, een potje van gemaakt. Zij negeerden het voorliggende wetenschappelijke onderzoek dat laat zien dat een huls in vrijwel elke richting kan worden uitgeworpen. De vindplaats van de huls zegt in casu niets over waar het wapen zich bevond. De onderzoekers maakten verder fundamentele fouten in hun onderzoek.”

Dat de huls werd uitgeworpen, valt volgens Gerede Twijfel eerder te verklaren doordat Devriendt het wapen wou lostrekken. Christel Van Bourgogne, overtuigd als ze waarschijnlijk was dat het wapen ongeladen was, zal veel meer kracht hebben gezet dan ze zou hebben gedaan als ze had geweten dat er nog een kogel klaar zat.

Er is ook DNA van haar aangetroffen op de kolf van het pistool. “Dat betekent dat zij de kolf heeft vastgehouden”, zo besluit het onderzoek. “Voorts kon uit de bemonsteringen van de loop, trekker en lader van het pistool geen DNA-profiel worden afgeleid. Het lijkt erop dat de foutieve manier van bemonsteren door de politie daaraan heeft bijgedragen..”

In de uiteindelijke motivering van de volksjury gaat het vooral over Johans affaires, en hoe hij die verborgen hield voor Christel en zijn schoonouders, maar Gerede Twijfel beoordeelt dat alles als bijkomstig: “Het bewijs in de strafzaak rammelde aan vele kanten. Johan is vooral veroordeeld op bewijs dat als irrelevant moet worden aangemerkt. Sterk ontlastend bewijs, met name het DNA van Christel op de kolf van het pistool, had moeten worden meegewogen. De jury had op basis van het voorliggende bewijs zeker geen veroordeling mogen uitspreken, maar moeten vrijspreken.”

Johan Devriendt zit opgesloten in de gevangenis van Oudenaarde. Hij heeft er de leiding over het naaiatelier waar gedetineerden in maart spontaan mondmaskers begonnen te stikken. Perspectieven op een vervroegde vrijlating zijn er voorlopig niet.