Braziliaanse ziekenhuizen overweldigd door corona terwijl sociale onrust groeit: "We hebben een betere president nodig"

Het gaat niet goed in Brazilië. De besmettingscijfers swingen de pan uit en een nieuwe, meer besmettelijke Braziliaanse variant van het coronavirus gooit olie op het vuur. De gezondheidssector kampt met tekorten aan personeel en materiaal. In de Amazonestad Manaus sterven mensen al stikkend omdat de voorraad zuurstofflessen uitgeput raakt. De vaccinatiecampagne startte pas midden januari, weken nadat andere Latijns-Amerikaanse landen de eerste dosissen al hadden toegediend.

Maar wat misschien nog het meest opvalt aan de epidemiologische crisis in Brazilië is het coronabeleid van de uiterst-rechtse Braziliaanse president Jair Bolsonaro. De president weigert niet alleen de ernst van de epidemie in te zien, maar hij verzet zich ook actief tegen de coronamaatregelen die sommige Braziliaanse deelstaten nemen.

Hoe is het zover kunnen komen in Brazilië? Hoeveel slachtoffers maakte COVID-19 er tot nu toe en wat vinden de Brazilianen zelf van hun president? Hoewel de kritiek op zijn beleid steeds luider weerklinkt, schaart een groot deel van de Brazilianen zich ook achter Bolsonaro, met een groeiende polarisatie tot gevolg.

Op dit moment telt Brazilië volgens Johns Hopkins University meer dan 231.000 coronadoden ofwel 110 doden per 100.000 inwoners. Dat is wereldwijd het op één na hoogste aantal in absolute cijfers, na de Verenigde Staten. Toch gaat het waarschijnlijk om een onderschatting. 

Die cijfers zijn opvallend, want sommige experten spraken zich aan het begin van de pandemie nog voorzichtig positief uit over de vooruitzichten voor Brazilië. Het land heeft een openbaar gezondheidssysteem dat behoorlijke zorg kan verstrekken, hoewel het kampt met onderfinanciering. Brazilië kreeg in het verleden al lof voor de manier waarop het aids bestreed en het zika-virus aanpakte. Zuid-Amerika heeft ook de tijd gehad om het coronavirus te bestuderen en te leren uit de fouten van Aziatische en Europese landen, waar COVID-19 eerst zijn intrede deed.

Begin maart vorig jaar kondigde Brazilië een volksgezondheidscrisis af en spoorde de minister van Volksgezondheid Luiz Henrique Mandetta alle staten aan om publieke evenementen te annuleren en afstandsregels op te leggen.

Toch ging het snel mis. President Jair Bolsonaro zette de deelstaten onder druk om afstandsregels in te trekken en wuifde het coronavirus weg als een griepje. Hij ontsloeg Henrique Mandetta op 16 april omdat hij het niet eens was met zijn coronabeleid. Vier weken later stapte zijn opvolger Nelson Teich zelf op. Sindsdien is Eduardo Pazuello minister van Volksgezondheid, een generaal zonder ervaring in de gezondheidssector.

Vanaf april schoot het aantal besmettingen de hoogte in. In mei, juni, juli bleef het aantal besmettingen en overlijdens pieken. Het voetbalstadion Maracana in Rio de Janeiro werd omgebouwd tot veldhospitaal, maar de tekorten aan materiaal en personeel in het land waren groot.

Manaus, een afgelegen stad met zo'n twee miljoen inwoners in Amazonegebied, was een van de zwaarst getroffen steden. De burgemeester smeekte wereldleiders om hulp, in de hoop beschermingsmateriaal, beademingsmachines en scanners te krijgen. Er kwamen massagraven om de toevloed aan doden de baas te kunnen blijven.

Ondanks de wereldwijde aandacht voor de crisis in Brazilië, bleef president Bolsonaro zijn aanpak verdedigen. "Brazilië heeft geen tekorten aan middelen, materiaal of medicatie", zo postte hij op Facebook, de dag nadat zijn land de kaap van 100.000 doden had bereikt.

Bekijk in de onderstaande video de smeekbede van de burgemeester van Manaus en de massagraven in de stad uit mei 2020 en lees daarna verder.

De Brazilianen die zich hielden aan de maatregelen die steden en deelstaten oplegden, zorgden er samen met de lokale overheden voor dat het aantal besmettingen en overlijdens daalde in augustus en september. Al hielden veel Bolsonaro-aanhangers zich niet aan de opgelegde maatregelen en protesteerden ze voor versoepelingen.

De tweede golf liet dan ook niet lang op zich wachten. Sinds november stijgt het aantal besmettingen en overlijdens pijlsnel. Grootsteden als Sao Paulo en Rio de Janeiro zijn opnieuw hotspots. Al eist ook nu weer Amazonestad Manaus alle aandacht op. In januari stikten coronapatiënten omdat er in de ziekenhuizen niet genoeg zuurstofcilinders voor beademingstoestellen waren. Familieleden staan uren in de rij, in de hoop de tank van hun geliefden te kunnen hervullen voor het te laat is.

De Braziliaanse regering negeerde de noodkreten uit Manaus eerst. Er kwam pas reactie na een emotionele smeekbede van een psychologe die haar moeder verloor door verstikking en nadat prominente Braziliaanse zangers, influencers en voetballers zelf vluchten met zuurstofcilinders naar Manaus hadden georganiseerd. Het Braziliaanse leger vloog een noodvoorraad zuurstof naar de stad.

"Te weinig, te laat", zo klonk het bij critici. "De regering heeft haar deel gedaan", aldus Bolsonaro. De noodsituatie in Manaus is dan ook een schoolvoorbeeld van hoe de nationale politiek van Bolsonaro het coronabeleid van de deelstaten ondermijnt. De gouverneur van de staat Amazonas verlengde de coronamaatregelen in zijn staat voor de feestdagen, maar na massale protesten van Bolsonaro-aanhangers moest hij terugkomen op die beslissing. 

De piek in Manaus is volgens wetenschappers dan ook hoogstwaarschijnlijk het gevolg van de eindejaarsfeesten. Een ander element dat mogelijk een rol speelt, is de nieuwe, waarschijnlijk meer besmettelijke Braziliaanse variant van het coronavirus. Veel besmettingen in Manaus gebeuren met die nieuwe variant.

Buurland Venezuela besloot om "tot het einde van de noodsituatie" zuurstof naar Manaus te transporteren. "De mensen van Brazilië moeten weten dat we in de mate van onze mogelijkheden en daarbuiten bereid zijn om Brazilië te steunen", zo sprak de Venezolaanse president Nicolas Maduro. "Onze broer Brazilië, het fantastische Brazilië, het Brazilië van het volk."

De hulp van Venezuela, een land dat zelf veel problemen kent, is een klap in het gezicht van Bolsonaro. De president gebruikt Venezuela vaak als afschrikwekkend voorbeeld en won de verkiezingen met slagzinnen als "Brazilië moet geen Venezuela worden".

Bekijk op onderstaande kaart welke gebieden in Brazilië het meest getroffen zijn en lees daarna verder.

Ook vaccinatiegewijs hinkt Brazilië achterop. Het land kon pas midden januari het eerste coronavaccin toedienen, weken nadat andere Latijns-Amerikaanse landen dat deden. Volgens Johns Hopkins University zijn er in totaal net geen 20.000 mensen volledig gevaccineerd. Dat is 0,01 procent van de bevolking. 

De verwachtingen voor Brazilië waren wat vaccinaties betreft hoger. Brazilië speelt een belangrijke rol als vaccinproducent en nam deel aan klinische studies van Chinese vaccins. Dankzij die rol kon het land deals sluiten met de Chinese producent Sinovac en met AstraZeneca. Brazilië kan beide vaccins zelf produceren. Het land investeerde ook in COVAX, het initiatief van onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie om vaccins wereldwijd eerlijk te verdelen.

Dat het Brazilië toch niet lukte om een snelle start te maken bij de vaccinatiecampagne, ligt volgens critici opnieuw aan het coronabeleid van president Bolsonaro. De federale regering zou niet genoeg vaccins hebben gereserveerd en ook niet voldoende hebben ingezet op de aankoop van vaccins bij verschillende producenten. Zo sloeg het bijvoorbeeld een deal met Pfizer af.

"Aan het begin van de pandemie zou ik hebben gezegd dat Brazilië het eerste land in Latijns-Amerika zou zijn dat zijn bevolking zou inenten, want we weten hoe we het moeten doen", zegt Natalia Pasternak, een Braziliaanse microbioloog en gezondheidsactivist aan de Amerikaanse zender CNN. "We hebben alle infrastructuur die we nodig hebben. Nu hebben we alleen nog een betere president nodig."

Intussen is de vaccinatiecampagne in Brazilië, ondanks enige vertraging op gang gekomen. Zo is het carnavalsstadion de Sambadrome in Rio de Janeiro omgebouwd tot een drive-invaccinatiecentrum. Afgelopen weekend kregen 90-plussers er een vaccin. Al moet nog blijken of de vaccins ook bestand zijn tegen de nieuwe, Braziliaanse variant.

Bekijk hier de beelden van de vaccinatiecampagne in het carnavalsstadion de Sambadrome in Rio de Janeiro en lees daarna verder.

De aanpak van de Braziliaanse regering heeft de voor- en tegenstanders van het uiterst-rechtse beleid van president Bolsonaro het afgelopen jaar verder uit elkaar gedreven. De polarisatie in het land blijft toenemen.

Tegelijk groeit ook de sociale ongelijkheid. Een onderzoek van het Braziliaans Geografisch Instituut toont aan dat zwarte Brazilianen dubbel zoveel kans hebben om ziek te worden als blanke. De sterftegraad ligt bovendien opmerkelijk hoger in arme steden dan in rijke.

"De pandemie heeft de chronische problemen van Brazilië erger gemaakt", zo schrijft de New York Times. De ontbossing in het Amazonewoud is toegenomen, net als het aantal moorden in het land. Ook de Braziliaanse economie doet het slecht. Verwacht wordt dat die in 2021 nog meer zal krimpen. Mensen vluchten de stad uit: de trek richting het platteland was niet meer zo massaal sinds de jaren 1990, toen het land met hyperinflatie kampte.

Er gaan dan ook steeds meer stemmen op om president Bolsonaro af te zetten door een stemming in het Braziliaanse Huis van Afgevaardigden en daarna mogelijk in de Senaat. De oppositie diende een afzettingsverzoek in en wil Bolsonaro afzetten omwille van nalatigheid in onder meer Manaus. Al lijkt een afzettingsprocedure nog ver weg, er zijn op dit moment niet genoeg leden van het Huis die het initiatief steunen.